Pale (Пале), określane mianem Sarajewa Wschodniego (pierwotnie Sarajewa Serbskiego), położone kilkanaście kilometrów od stolicy Bośni i Hercegowiny. Oddzielone od głównej metropolii – link – masywem Gór Dynarskich. Wysokie zróżnicowanie wysokości – od głębokiego kanionu Miljacki po szczyty Jahoriny – sprawia, że krajobraz Pale łączy cechy kotliny górskiej i alpejskiego płaskowyżu. W latach 1992–1995 znajdowała się siedziba władz politycznych i wojskowych bośniackich Serbów.
Miasto otoczone ze wszystkich stron górami – Romanija (od północnego wschodu), Gosina (od wschodu), Ozren (od północy i północnego zachodu), Trebević (od zachodu), Ravna Planina i Jahorina (od południa). Górskie otoczenie nadaje Pale charakter naturalnej twierdzy – już w XIX i XX wieku traktowano je jako zaplecze strategiczne Sarajewa
Pale leży na starożytnym szlaku łączącym wschód z zachodem. W średniowieczu okupowane przez Turków. Przez wieki pełniło funkcję przystanku handlowego na drodze wiodącej z doliny Driny ku Sarajewu i Adriatykowi, co zapewniało miejscowości podstawowe dochody z handlu drewnem i produktami rolnymi. Znaczenie zyskało na początku XX w. wraz z budową linii kolejowej oraz cerkwi. Po otwarciu w 1906 roku kolei wąskotorowej łączącej Pale z Sarajewem i Użicami miejscowość stała się ważnym ośrodkiem przemysłu drzewnego – działały tu tartaki, a wyrąb i eksport drewna z okolicznych lasów Romaniji dawały zatrudnienie setkom mieszkańców.
Współcześnie miasto liczy ok. 20 tys. mieszkańców. Zdecydowana większość z nich przeniosła się z Sarajewa po zakończeniu wojny bałkańskiej (1992–1995 r.). Byli to głównie Bośniacy narodowości serbskiej, którzy opuścili stolicę w wyniku podziału terytorialnego przewidzianego w układzie z Dayton. W krótkim czasie Pale z niewielkiej górskiej miejscowości przekształciło się w ośrodek o charakterze administracyjnym i mieszkalnym, zbudowany niemal od podstaw – powstawały nowe osiedla, urzędy i instytucje, a miasteczko stało się symbolem przesiedleń i etnicznej transformacji regionu. Skutkiem tego procesu jest niemal całkowita jednorodność narodowościowa – dziś ponad 90% mieszkańców to Serbowie.
Pale jest symboliczną stolicą Republiki Serbskiej, de facto rolę tę pełni jednak Banja Luka. To właśnie tutaj w latach 1992–1996 mieściły się instytucje rządowe i parlament bośniackich Serbów, a także siedziba Radovana Karadžicia – przywódcy Republiki Serbskiej i jednego z głównych oskarżonych o zbrodnie wojenne przed Trybunałem w Hadze. Do dziś Pale zachowuje symboliczny status – w dyskursie serbskim traktowane jest jako „miejsce narodzin” Republiki Serbskiej, a w pamięci bośniackiej i międzynarodowej – jako synonim wojennego zaplecza.
Miasto jest ośrodkiem uniwersyteckim, kulturalnym, sportowym i turystycznym. Głównym placem jest Plac Studencki wraz z odchodzącym od niego deptakiem Trg Republike. To tutaj koncentruje się życie akademickie Pale – plac otoczony jest budynkami uczelni, kawiarniami i punktami usługowymi, które obsługują kilkanaście tysięcy studentów Uniwersytetu Wschodniego Sarajewa. Deptak miał symbolicznie nadać miejscowości charakter nowoczesnego centrum, odróżniającego się od dawnego wizerunku Pale jako „stolicy wojny”. Dziś organizowane są imprezy kulturalne, koncerty i wydarzenia studenckie, które nadają miastu otwarty charakter, kontrastujący z burzliwą przeszłością.
Nazwa placu wiąże się z pewnością z Uniwersytetem Sarajewa Wschodniego – wiodącą uczelnią w Bośni i Hercegowinie (odłączoną w 1992 r. od Uniwersytetu w Sarajewie). W gmachu mieści się m.in. Wydział Prawa (Pravni Fakultet – link).
Na placu umieszczono także pomnik serbskiego patriarchy Pawła. Był on głową Serbskiej Cerkwi Prawosławnej w latach 1990–2009 i uchodził za jedną z najbardziej charyzmatycznych postaci życia religijnego w regionie. Pomnik w Pale ma podkreślać duchowe zakorzenienie społeczności w tradycji prawosławnej oraz rolę religii w umacnianiu tożsamości narodowej Serbów bośniackich.
Sobór św. Michała Archanioła (Hram Sabora Svetog Arhangela Gavrila) jest najnowszym elementem centralnego placu. Jego wzniesienie miało nie tylko wymiar religijny, ale i polityczny – świątynia stała się widocznym znakiem obecności i trwałości serbskiej wspólnoty w tym rejonie Bośni i Hercegowiny.
Znacznie starsza jest Cerkiew Zaśnięcia Najświętszej Maryi Panny (Crkva Presvete Bogorodice) wzniesiona na początku XX stulecia. Zbudowano ją w okresie rządów austro-węgierskich, kiedy Serbowie zamieszkujący Pale chcieli podkreślić swoją odrębność religijną i narodową wobec dominujących wpływów katolickich i islamskich w regionie. Świątynia zbudowana z kamienia w stylu charakterystycznym dla cerkwi bałkańskich – z pojedynczą kopułą i półkolistą absydą, a jej wnętrze zdobi ikonostas sprowadzony z Serbii.
W czasie I Wojny Światowej świątynia pełniła rolę stajni dla koni. Podobny los spotkał wiele cerkwi prawosławnych na terenie Bośni – okupacyjne wojska austro-węgierskie traktowały je jako zaplecze wojskowe, a niekiedy wręcz celowe obiekty profanacji. Na szczęście przywrócono jej dawny kształt i wystrój, udało się zachować elementy oryginalnego wyposażenia.
Najstarszym i najbardziej okazałym zabytkiem miasta jest Cekovića Kuća, drewniany dom kupca Risto Cekovića ukończony w 1915 r. Po II Wojnie Światowej budynek został znacjonalizowany i służył jako obiekt administracyjny, a dopiero w 207 wieku przywrócono mu dawny blask i funkcję kulturalną. Dziś mieści się tu galeria sztuki i niewielkie muzeum regionalne, prezentujące fotografie i pamiątki z dziejów miasta. Mieści się w nim niewielka galeria.
Park Olimpijski upamiętniający XIV Zimową Olimpiadę zorganizowaną w Sarajewie w 1984 r. Przypomina o wydarzeniu, które stało się symbolem pokojowej i otwartej Jugosławii – zaledwie osiem lat przed wojną, która zniszczyła większość obiektów sportowych i zamieniła tereny olimpijskie w arenę działań wojennych.
Na okolicznych stokach Jahoriny (na zdjęciu) i Bjelašnicy rozgrywano zawody narciarstwa alpejskiego. Olimpiada przyczyniła się do rozkwitu infrastruktury, choć wyciąg narciarski pojawił się już w 1952 roku. Po 2000 roku rozpoczęła się intensywna odbudowa i dziś Jahorina ponownie uchodzi za najpopularniejszy kurort narciarski w Bośni i Hercegowinie.
Pale zajmuje powierzchnię 493 km², położone na górzystym terenie – na wysokości od 624 m (kanion Miljacka) do 1916 m (Ogorjelica na Jahorinie). Miasto będące świadectwem złożonej historii regionu – ewoluowało od handlowego przystanku na szlakach karawanowych, przez strategiczne zaplecze wojskowe, po współczesne centrum akademicko-turystyczne w Republice Serbskiej.