Berlin, kraj związkowy i stolica Niemiec (po zjednoczeniu w 1871 r.). Historycznie także Brandenburgii, Królestwa Prus, Związku Północnoniemieckiego, Cesarstwa Niemieckiego, Republiki Weimarskiej, III Rzeszy oraz Niemieckiej Republiki Demokratycznej. Współcześnie administracyjnie największe miasto w Unii Europejskiej. Berlin bywa określany mianem „miasta kontrastów” – łączy monumentalne gmachy z pustymi przestrzeniami po dawnej granicy, nowoczesną architekturę z powojennymi pustkami i rozległymi parkami. Mieszka tu ponad 3,8 mln osób, a w granicach metropolii – prawie 6 mln, co czyni go jednym z najdynamiczniej rozwijających się ośrodków w Europie.
Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1237 r. Dużo młodszy jest symbol Berlina, klasycystyczna Brama Brandenburska z 1791 r. (kwadrygę dodano dwa lata później – ma swoją burzliwą historię – w 1806 r. Napoleon zabrał ją do Paryża jako trofeum wojenne, a powróciła do Berlina dopiero po jego klęsce w 1814 r.). Brama powstała jako symbol pokoju, po zjednoczeniu Niemiec w 1990 r. stała się atrybutem połączonego miasta. Wizerunek bramy można oglądać nawet na rewersach niemieckich monet euro.
Najbardziej znany trakt berliński – Unter den Linden, czyli Aleja Pod Lipami – jest reprezentacyjną promenadą miasta już od czasów pierwszych królów pruskich. Lipy zostały posadzone w 1647 r. na polecenie elektora Brandenburgii Fryderyka Wilhelma. Kiedyś jeździł tędy tramwaj parowy, zaś aleja była trasą triumfalną pruskich monarchów. W XIX i XX aleja wieku stała się centrum życia kulturalnego – działały tu eleganckie kawiarnie, księgarnie i teatry. Dziś aleja prowadzi od Pałacu Miejskiego w kierunku Bramy Brandenburskiej, będąc jednym z najchętniej fotografowanych miejsc w Berlinie.
Usytuowany na Placu Aleksandra (Alexanderplatz) Zegar Czasu na Świecie (Weltzeituhr) z 1969 r. dzięki ruchomemu cyferblatowi pozwala odczytać godzinę w ponad 140 miastach na świecie. W tle Wieża telewizyjna (Fernsehturm), najwyższa budowla w Berlinie, jak i w całych Niemczech (368 m). Wieża była budowana w latach 60. jako symbol siły NRD. Z położonego na wysokości ponad dwustu metrów tarasu widokowego można podziwiać panoramę miasta. Alexanderplatz w czasach NRD pełnił rolę reprezentacyjnego placu, otoczonego modernistycznymi gmachami. Dziś jest jednym z najbardziej ruchliwych punktów Berlina, łączącym funkcje komunikacyjne, handlowe i turystyczne.
Zamek Berliński (Berliner Schloss) nad Szprewą mieści Humbold Forum – centrum muzealne i kulturalne. Dawny barokowy pałac z XVII wieku był jednym z najważniejszych symboli władzy w Prusach. Zniszczony w czasie II Wojny Światowej został rozebrany przez władze NRD, współcześnie odtworzony z zachowaniem historycznych fasad i nowoczesnym wnętrzem. konstrukcja, ukończona w 2020 r., była jedną z największych inwestycji muzealnych w Europie. Wnętrza łączą wystawy poświęcone kulturze światowej z przestrzenią publiczną, a dyskusje wokół odbudowy stały się symbolem debaty o tożsamości Berlina.
Berlin jest miastem muzeów. Museuminsel, czyli Wyspa Muzeów usytuowana między Szprewą a kanałem Kupfergrabem jest jednym z najbardziej znanych i najczęściej odwiedzanych kompleksów muzealnych na świecie. Tworzą go Altes Museum, Neues Museum, Alte Nationalgalerie, Bode-Museum oraz Muzeum Pergamońskie. Od 1999 r. na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Rocznie odwiedza ją kilka milionów osób, a jej zabudowa stanowi unikatowy przykład XIX-wiecznego zespołu muzealnego o spójnej koncepcji architektonicznej.
Powstałe w 1830 r. Stare Muzeum, dzieło Karla Friedricha Schinkla stanowi hołd złożony architekturze klasycznej. Fasadę jednego z pierwszych muzeów publicznych w Europie zdobi 18 jońskich kolumn – kolumnada miała podkreślać dostępność sztuki i wiedzy dla obywateli. Zgromadzono w nim zbiory sztuki greckiej, a także gromadzi wystawy poświęcone sztuce Etrusków i Rzymian. Było to pierwsze muzeum publiczne w Prusach, a jego otwarcie symbolizowało przejście od kolekcji prywatnych do udostępniania sztuki szerokiemu społeczeństwu.
Stara Galeria Narodowa (Alte Nationalgalerie), gmach inspirowany formą starożytnej świątyni. Muzeum ukazuje przemiany niemieckiej i europejskiej sztuki XIX stulecia, stanowiąc istotne ogniwo w historii malarstwa nowożytnego. W zbiorach znajdują się m.in. dzieła niemieckiego romantyzmu, realizmu i impresjonizmu, w tym prace Caspara Davida Friedricha, Karla Friedricha Schinkla, Adolpha Menzla i Maxa Liebermanna. W XIX w. galeria była postrzegana jako „świątynia sztuki narodowej” i miejsce kształtowania tożsamości kulturowej nowo zjednoczonych Niemiec.
Zeughaus, najstarszy budynek przy Unter den Linden, mieści Niemieckie Muzeum Historyczne (Deutsches Historisches Museum). Wzniesiony w latach 1695 -1730 jako arsenał stanowi wybitny przykład baroku brandenbursko-pruskiego. Fasada zdobiona rzeźbami Andreasa Schlütera przedstawia maski poległych wojowników, symbol przemijającej chwały militarnej. Dziś muzeum ukazuje ponad tysiąc lat historii Niemiec, a w jego zbiorach znajdują się zarówno średniowieczne miecze, jak i eksponaty dokumentujące czasy współczesne.
Nowa Strażnica (Neue Wache), klasycystyczny budynek powstał jako wartownia pruskiej Gwardii Królewskiej. Pełni funkcję pomnika poświęconego ofiarom wojny i dyktatury. Rzeźba „Matka z martwym synem” – umieszczona pod otworem w dachu, przez który do środka wpada deszcz, śnieg i słońce – symbolizuje nieustanne cierpienie ofiar. Autorką rzeźby jest Käthe Kollwitz, której twórczość skupiała się na tematach bólu, straty i humanizmu. Wnętrze pomnika jest surowe, co potęguje nastrój zadumy.
Kolumna Zwycięstwa (Siegessäule) dla upamiętnienia pruskich zwycięstw nad Danią (1864), Austrią (1866) i Francją (1870–71); zwieńczona 8,3-metrową, pozłacaną figurą bogini Victorii. Zwana przez berlińczyków „Goldelse”. Pierwotnie miała trzy „bębny” kolumny – odpowiadające trzem wojnom; czwarty dodano w latach 1938–1939. W okresie III Rzeszy kolumnę przeniesiono z placu przed Reichstagiem na obecne miejsce w Tiergarten. Z jej tarasu widokowego roztacza się szeroka panorama Berlina, a w popkulturze obiekt rozsławił m.in. film „Niebo nad Berlinem” Wima Wendersa.
Do Tiergarten trafił także monumentalny pomnik Ottona von Bismarcka, dzieło Reinholda Begasa z 1901 r. Centralną postać kanclerza otaczają cztery grupy alegoryczne na masywnym cokole – całość utrzymana w patetycznej stylistyce końca XIX w. Pomnik, wraz z sąsiednimi monumentami upamiętniającymi cesarzy i dowódców, tworzy tzw. „Promenadę Zwycięzców” w parku.
Reprezentacyjny gmach Bebelplatz, utrzymany w stylu późnego baroku i wczesnego klasycyzmu jest główną siedzibą Uniwersytetu Humboldów w Berlinie. Altes Palais stanowi część monumentalnej zabudowy placu powstałego w XVIII w. z inicjatywy króla Fryderyka II. Bebelplatz znany jest także jako miejsce słynnego palenia książek 10 maja 1933 r., kiedy studenci i członkowie nazistowskich organizacji spalili tysiące dzieł uznanych za „niepożądane”. Dziś upamiętnia to instalacja artystyczna z pustymi półkami pod szklaną taflą w bruku.
Katedra Berlińska (Berliner Dom) jest największą świątynią protestancką w Niemczech. Wzniesiona w latach 1894–1905 według projektu Juliusa Carla Raschdorffa w stylu neobarokowym, jako reprezentacyjna świątynia dynastii Hohenzollernów. Podczas II Wojny Światowej została poważnie uszkodzona, odbudowę zakończono dopiero w 1993 roku. Z platformy widokowej pod kopułą rozciąga się rozległy widok na historyczne centrum miasta. Pod kopułą znajdują się bogate mozaiki i rzeźby, a w krypcie Hohenzollernów spoczywa ponad 90 członków dynastii.
Ołtarz główny z białego marmuru i onyksu (z 1850 r.), zaprojektowany przez Friedricha Augusta Stülera, jest otoczony imponującymi witrażami przedstawiającymi sceny z życia Jezusa. Kościelne organy liczą ponad 7 tysięcy piszczałek, w chwili powstania były największym tego typu instrumentem w kraju. Organy Sauer z Berlina do dziś uchodzą za jedne z najlepiej brzmiących w Europie i są wykorzystywane podczas koncertów muzyki sakralnej.
Katedra św. Jadwigi (St. Hedwigs-Kathedrale) jest główną katolicką świątynią Berlina. Wzniesiona z inicjatywy Fryderyka II jako wyraz tolerancji religijnej wobec katolików, głównie imigrantów z Śląska (patronką świątyni jest św. Jadwiga Śląska), projekt inspirowany był rzymskim Panteonem. W podziemiach znajduje się krypta biskupów Berlina. Świątynia była jednym z nielicznych kościołów katolickich w Prusach i stanowiła ważne centrum życia religijnego dla mniejszości katolickiej w protestanckim mieście.
Jednym z najważniejszych zabytków średniowiecznej architektury sakralnej niemieckiej stolicy jest ewangelicki Kościół Mariacki (Marienkirche). Wzniesiony w stylu ceglanego gotyku w II połowie XIII wieku. Charakterystyczny barokowy hełm na szczycie świątyni został dobudowany pod koniec XVIII wieku według projektu Carla Gottharda Langhansa, twórcy Bramy Brandenburskiej.
Ołtarz główny, wykonany w XVII wieku, łączy elementy późnego renesansu i wczesnego baroku. Utrzymane w prostym, gotyckim stylu wnętrze kryje cenne dzieła sztuki, w tym późnogotyckie malowidło ścienne Taniec śmierci, alegoria przemijania i równości wszystkich wobec śmierci. Motyw ten, popularny w średniowieczu, miał przypominać wiernym o kruchości życia niezależnie od statusu społecznego.
Najstarszy jest jednak kościół św. Mikołaja (Nikolaikirche) w dzielnicy Nikolaiviertel. Jego początki sięgają XII wieku, gdy Berlin dopiero powstawał jako osada targowa nad Szprewą. Współcześnie mieści oddział Muzeum Miejskiego Berlina (Stiftung Stadtmuseum Berlin), w którym odbywają się wystawy i koncerty. Nikolaiviertel, zrekonstruowane w latach 80. XX w., jest jedną z nielicznych części wschodniego Berlina, które próbują oddać klimat dawnej, przedwojennej zabudowy.
Podobny los spotkał Friedrichswerdersche Kirche, nawiązujący do gotyckiej tradycji północnych Niemiec. W nim z kolei umieszczono oddział Galerii Narodowej (Alte Nationalgalerie), w którym prezentowana jest kolekcja rzeźby XIX wieku. Kościół ten jest dziełem Karla Friedricha Schinkla, a jego ceglana bryła jest jednym z najlepszych przykładów neogotyku w Berlinie.
Przy placu Gendarmenmarkt (nazwa pochodzi od francuskiego regimentu kawalerii Gens d’armes, który miał tu swoją kwaterę) Kościół Niemiecki (Deutscher Dom), jeden z dwóch bliźniaczych kościołów (wraz z Kościołem Francuskim, Französischer Dom). Świątynię wzniesiono na początku XVIII w. dla społeczności luterańskiej. Kolejna świątynia pozbawiona funkcji sakralnej, mieści stałą ekspozycję Bundestagu poświęconą historii niemieckiego parlamentaryzmu. Gendarmenmarkt uchodzi za jeden z najpiękniejszych placów w Berlinie, zwłaszcza w okresie bożonarodzeniowych jarmarków.
Ruiny kościoła franciszkanów (Franziskaner-Klosterkirche) powstałego w XIII wieku jako część konwentu Braci Mniejszych. Po reformacji, która przyniosła kasatę klasztoru, kościół pełnił różne funkcje – m.in. szkoły i kościoła ewangelickiego. W XIX wieku odrestaurowano jego gotycką formę, jednak podczas nalotów w 1945 roku został niemal całkowicie zniszczony. Służy jako przestrzeń wystaw plenerowych oraz wydarzeń kulturalnych.
Kościół Pamięci Cesarza Wilhelma (Kaiser-Wilhelm-Gedächtniskirche) wzniesiony pod koniec XIX w. na cześć cesarza Wilhelma I według projektu Franza Schwechtena, w stylu neoromańskim, z monumentalną wieżą główną o wysokości 113 metrów. Niemal doszczętnie zniszczony w 1943 r. zachowała się jedynie częściowo wypalona, uszkodzona wieża, potocznie nazywana „złamanym zębem” (der hohle Zahn), stając się antywojennym symbolem miasta. Obok ruin w latach 60. wybudowano nowoczesny, przeszklony kościół, którego wnętrze oświetlają tysiące niebieskich witraży.
Rotes Rathaus, czyli Czerwony Ratusz, zawdzięcza nazwę charakterystycznej czerwonej cegle. Inspirowany architekturą włoskiego renesansu i gotyku północnoniemieckiego. Siedziba burmistrza Berlina i miejskiego Senatu. Fasada udekorowana fryzem ukazującym dzieje miasta – tzw. Steinernes Chronik (kamienna kronika).
Jednym z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych budynków Berlina jest Reichstag. Wzniesiony pod koniec XIX w. według projektu Paula Wallota, był symbolem jednoczącego się Cesarstwa Niemieckiego. Napis nad frontonem – Dem Deutschen Volke („Narodowi Niemieckiemu”) – dodano w 1916 roku. W 1933 r. Reichstag został poważnie uszkodzony w pożarze, który stał się pretekstem do umocnienia władzy nazistów.
Charakterystycznym elementem Reichstagu jest nowoczesna, przeszklona kopuła oddana do użytku w 1999 roku. Konstrukcja z metalu i szkła symbolizuje transparentność władzy – z platformy widokowej można obserwować nie tylko panoramę Berlina, ale także salę obrad parlamentu poniżej. Projekt autorstwa Normana Fostera stał się ikoną nowej, zjednoczonej stolicy.
Tuż obok Reichstagu nad Szprewą Paul-Löbe-Haus oraz Marie-Elisabeth-Lüders-Haus (z dużym okrągłym oknem). Tworzą tzw. Band des Bundes – nowoczesny kompleks budynków rządowych, zaprojektowanych po przeniesieniu stolicy Niemiec z Bonn do Berlina. Wizja zabudowy po obu stronach rzeki symbolizuje jedność dawnego Berlina Wschodniego i Zachodniego. Przestrzeń między budynkami łączy kładka dla pieszych nad Szprewą, co symbolicznie „spina” oba brzegi.
Gmach Bundesratu, czyli Rady Federalnej Niemiec – drugiej izby niemieckiego parlamentu, reprezentującej rządy krajów związkowych (landów). Działalność izby odzwierciedla zasadę federalizmu, będąc równoważnikiem wpływu regionów na politykę państwową. Budynek powstał na przełomie XIX i XX w. jako siedziba pruskiej Izby Panów.
Bundeskanzleramt – Urząd Kanclerski w Berlinie. Siedziba szefa rządu federalnego jest niemal dziesięciokrotnie większa od Białego Domu w Waszyngtonie. Oddana do użytku w 2001 roku, w ramach przenosin stolicy. Przed wejściem stalowa rzeźba „Berlin” autorstwa hiszpańskiego artysty Eduardo Chillidy.
Pałac Bellevue – z francuskiego: „piękny widok”, nawiązuje do panoramy rzeki i okolicznych ogrodów – jest rezydencją prezydenta RFN. Projekt utrzymany w stylu klasycystycznym, z charakterystycznym trójkątnym frontonem i kolumnadą nadającą fasadzie dostojny, reprezentacyjny wygląd. Budynek wzniesiono w 1786 r. jako pałac książęcy, a od 1994 r. pełni on wyłącznie funkcję siedziby głowy państwa.
Gmach Ministerstwa Finansów przy Wilhelmstraße ma mroczną historię. Wzniesiony w latach 1935–1936 jako Ministerstwo Lotnictwa Rzeszy (Reichsluftfahrtministerium) był pierwszym dużym gmachem rządowym niemieckich nazistów – siedziba Hermanna Göringa. Mieściły się tu m.in. urzędy Luftwaffe oraz biura odpowiedzialne za program zbrojeniowy. Pozostałe budynku przy tym trakcie zostały zburzone.
Topografia Terroru (Topographie des Terrors) jest jednym z najczęściej odwiedzanych miejsc pamięci, łączy czas nazistowskiej dyktatury oraz okres zimnej wojny. W latach 1933–1945 znajdowały się tu główne siedziby Gestapo, SS oraz Służby Bezpieczeństwa (SD) – stąd planowano i koordynowano prześladowania, deportacje oraz masowe mordy w okupowanej Europie. Przy południowej krawędzi terenu fragment muru berlińskiego.
Najważniejszym miejscem pamięci o ofiarach Zagłady dokonanej przez Niemców w czasie II Wojny Światowej jest Pomnik Pomordowanych Żydów Europy (Holocaust-Mahnmal), odsłonięty w 2005 roku, w 60. rocznicę zakończenia wojny w Europie. Pomnik składa się z 2711 betonowych bloków (steli) o różnej wysokości, ustawionych w równych rzędach na falującej powierzchni. „Zanurzanie się” w przestrzeni ma symbolizować narastające poczucie zagubienia, izolacji i bezradności – emocji, które towarzyszyły ofiarom niemieckiego terroru. Pod pomnikiem znajduje się podziemne centrum informacyjne, dokumentujące losy ofiar.
East Side Gallery to najdłuższy (1,3 km) zachowany fragment muru berlińskiego w dawnej strefie granicznej między Berlinem Wschodnim a Zachodnim, przekształcony w plenerową galerię sztuki. Przypomina o podziale miasta, o dramatach ludzi, którzy próbowali go pokonać, oraz o wartości wolności, którą odzyskano w 1989 roku. Najbardziej znany jest mural „Mein Gott, hilf mir, diese tödliche Liebe zu überleben” („Boże, pomóż mi przetrwać tę śmiertelną miłość”). Stanowi realistyczne odwzorowanie fotografii, na której przywódca NRD Erich Honecker całuje w usta sekretarza generalnego KPZR Leonida Breżniewa – gest braterstwa w socjalistycznym wydaniu. Galeria zawiera ponad 100 murali, autorstwa artystów z całego świata, powstałych w 1990 r. jako manifest wolności.
Checkpoint Charlie – najsłynniejsze przejście granicznym między Berlinem Wschodnim a Zachodnim w okresie zimnej wojny. Obsługiwany był przez wojska amerykańskie i przeznaczony głównie dla cudzoziemców, dyplomatów oraz personelu wojskowego państw zachodnich. Charlie oznacza literę „C”, jako trzecie zachodnie przejście graniczne (po Alpha i Bravo). Miejsce to było także świadkiem napiętych konfrontacji między wojskami amerykańskimi i radzieckimi, szczególnie w 1961 r. Współcześna rekonstrukcja wartowni z flagą amerykańską oraz tablice informacyjne. Pobliskie Muzeum Muru prezentuje historię podziału Berlina i prób ucieczek na Zachód.
Berlin Zachodni (o powierzchni ok. 480 km²) istniał w latach 1949–1990 jako odrębny twór polityczny i terytorialny, obejmujący zachodnie sektory okupacyjne miasta – amerykański, brytyjski i francuski. Zachodnia enklawa w środku komunistycznego państwa formalnie nie była częścią RFN, pozostawała z nią ściśle powiązany gospodarczo, politycznie i kulturowo.
Kaufhaus des Westens (KaDeWe) – najsłynniejszy dom towarowy w Berlinie i jeden z największych w Europie. Otwarto go w 1907 roku, a w okresie zimnej wojny stał się jednym z symboli dostatku i zachodniego stylu życia w Berlinie Zachodnim, kontrastującym z niedostatkiem w sąsiednim Berlinie Wschodnim.
Nieaktualne zdają się już być słowa piosenki Big Cyca „Berlin Zachodni, Berlin Zachodni; Tu stoi Polak co drugi chodnik; Za każdym rogiem czai się Turek; Sprzedasz mu wszystko, tylko nie skórę”. Obecnie Berlin jest miastem wielokulturowym, w którym żyją przedstawiciele ponad 180 narodowości.
Ogród Zoologiczny w Berlinie (Zoologischer Garten Berlin) jest najstarszym w Niemczech i jednym z najbardziej znanych na świecie. Otwarty w 1844 roku na obrzeżach ówczesnego parku Tiergarten z inicjatywy króla Fryderyka Wilhelma IV. Znalazł się w sektorze brytyjskim, stając się ogrodem zoologicznym Berlina Zachodniego. Pełnił wówczas nie tylko funkcję rekreacyjną, ale też symboliczną – był jedną z reprezentacyjnych wizytówek miasta, pokazującą jego odbudowę i otwartość na świat. Dziś ogród jest domem dla ponad 20 tysięcy zwierząt z całego świata i należy do najbogatszych pod względem gatunkowym kolekcji na świecie.
Rzeźba „Berlin” przy Kurfürstendamm, w sercu dawnego Berlina Zachodniego, odsłonięta w 1987 roku z okazji 750-lecia miasta. Przedstawia splecione, lecz niedopasowane stalowe elementy, które symbolizują przerwane więzi między wschodnią a zachodnią częścią miasta w czasach zimnej wojny. Jednocześnie kształt sugeruje możliwość ponownego połączenia – nadzieję na zjednoczenie. To jedna z najbardziej rozpoznawalnych współczesnych rzeźb w Berlinie i częsty punkt fotograficzny turystów odwiedzających Ku’damm.