Wyspy Elafickie (Elafitski otoci, wł. Elafiti)
Archipelag Wysp Elafickich, położony na północny zachód od Dubrownika, obejmuje kilkanaście wysp i wysepek rozrzuconych niczym zielone perły na błękicie Adriatyku. Łączna powierzchnia archipelagu wynosi około 28 km². Tylko trzy z nich są dziś zamieszkane – Koločep, Lopud i Šipan. Pierwsza pewna wzmianka o Elafitach pochodzi z I wieku n.e. z Naturalis Historia Pliniusza Starszego, który opisał je jako grupę wysp u wybrzeży antycznej Ilirii. Nazwa archipelagu wywodzi się z greckiego słowa elaphos – jeleń – co według tradycji nawiązuje do czasów, gdy te zwierzęta licznie zamieszkiwały tutejsze lasy. Wzmianka Pliniusza jest nie tylko najstarszym pisanym świadectwem istnienia archipelagu, ale także potwierdzeniem, że akwen wokół dzisiejszego Dubrownika był znany żeglarzom i kartografom świata antycznego już blisko dwa tysiące lat temu. W epoce nowożytnej Elafity były częścią morskiego systemu obronnego Republiki Raguzy – każda z większych wysp miała wyznaczoną rolę w obserwacji i ostrzeganiu przed zagrożeniem od strony Adriatyku. Tworzyły zatem „łańcuch” obronny, chroniąc podejście do miasta od strony Adriatyku. Dziś przyciągają połączeniem śródziemnomorskiej przyrody, piaszczystych plaż, historycznych budowli i sielankowej atmosfery.
Od wieków Elafity były miejscem ucieczki od miejskiego zgiełku – zarówno dla kupców i możnych obywateli Republiki Raguzy, jak i dla artystów oraz podróżników. Podróż na Elafity odbywa się wyłącznie drogą morską – regularnymi promami i łodziami kursującymi z Dubrownika, z portu w dzielnicy Gruž. Głównym przewoźnikiem jest chorwacka spółka Jadrolinija, obsługująca linię promowo–katamaranową. Oprócz regularnych promów dostępne są całodniowo rejsy turystyczne (a także typu „island hopping”), które w ciągu jednego dnia odwiedzają wszystkie trzy wyspy, często z przerwami na kąpiel w zatokach czy snorkeling w Błękitnej Jaskini na Koločepie.
Koločep – najmniejsza i najbliżej położona Dubrownika z trzech zamieszkanych – oddalona jest od portu Gruž zaledwie o około pięć kilometrów, co czyni ją najłatwiej dostępną z całego archipelagu. Ma powierzchnię niespełna 2,5 km² i zamieszkuje ją nieco ponad dwustu mieszkańców. Brak ruchu samochodowego sprzyja zachowaniu spokojnego, wyspiarskiego klimatu, a dwie niewielkie osady – Donje Čelo i Gornje Čelo – łączy jedynie malownicza ścieżka biegnąca wśród gajów oliwnych, sosen i drzew cytrusowych, z widokami na zatoki i skaliste klify Adriatyku. Historia Koločepa sięga czasów rzymskich. Strategiczne znaczenie miały wieże strażnicze i punkty obserwacyjne, z których rozpalano ogniska, by ostrzec Dubrownik o nadchodzącym zagrożeniu. W XV wieku na wyspie produkowano linę z konopi dla floty republikańskiej, a miejscowi żeglarze słynęli z doskonałych umiejętności nawigacyjnych, dzięki czemu byli chętnie zatrudniani na statkach dalekiego zasięgu. Do dziś w miejscowej tradycji zachowały się opowieści o kapitanach z Koločepa, którzy docierali aż do portów Lewantu i Afryki Północnej.
Zachowało się aż siedem niewielkich kościołów wczesnoromańskich z IX–XI wieku, rozsianych po całej wyspie i często położonych w miejscach o wyjątkowych walorach widokowych. Ich proste, kamienne bryły, często wieńczone dzwonnicami w formie kamiennych „grzebieni” (campanile a vela), były nie tylko centrami życia religijnego, lecz także punktami orientacyjnymi dla żeglarzy. Wiele z nich wzniesiono na fundamentach jeszcze starszych kaplic wczesnochrześcijańskich, co świadczy o ciągłości osadnictwa na wyspie. Wśród tych świątyń wyróżnia się Crkva Velika Gospa w Donje Čelo – największa na wyspie, pełniąca dziś funkcję kościoła parafialnego. Jej obecny kształt ukształtował się w późnym średniowieczu i epoce nowożytnej, a trójarkadowa dzwonnica i skromny kamienny portal wpisują się w tradycję dalmatyńskiej architektury sakralnej.
Šipan – największa z wysp Elafickich, o powierzchni 16 km², położona około 17 km od Dubrownika. Choć liczy dziś niespełna 500 mieszkańców, w przeszłości była ważnym zapleczem rolnym i letniskowym Republiki Raguzy. Już w XV i XVI wieku uchodziła za „złotą wyspę” dzięki urodzajnym glebom i obfitym plonom. Słynie z rekordowej liczby drzew oliwnych w przeliczeniu na powierzchnię i liczbę ludności – wpisanej do Księgi Rekordów Guinnessa. Produkowana tu oliwa uchodzi za jedną z najlepszych w Dalmacji, a krajobraz wyspy tworzą gaje oliwne, winnice, sady figowe i pachnące zioła.
Šipan ma dwa główne osiedla – portowe Šipanska Luka i położone w głębi lądu Suđurađ – połączone drogą wijącą się wśród zielonych wzgórz. Historia wyspy sięga czasów iliryjskich i rzymskich. W czasach Raguzy na wyspie powstało ponad 40 renesansowych willi i letnich rezydencji bogatych kupców oraz szlachty. W czasach nowożytnych Šipan był znany także jako ośrodek rybołówstwa i żeglugi, a miejscowi marynarze stanowili trzon załóg dubrownickich statków handlowych kursujących po całym Morzu Śródziemnym.
Crkva sv. Nikola – niewielki, kamienny kościół położony wysoko na stromym wzgórzu nad miejscowością Šipanska Luka. Jego lokalizacja nie jest przypadkowa – pełnił on nie tylko funkcję religijną, lecz także strażniczą – przy dobrej pogodzie dostrzec można nawet fragmenty wybrzeża półwyspu Pelješac i górzystej Czarnogóry. Dotarcie do świątyni wymaga wspinaczki po kamienistej, krętej ścieżce, co sprawia, że miejsce to zachowało atmosferę odosobnienia i ciszy. Zgodnie z lokalną tradycją, na dzień św. Mikołaja (6 grudnia) mieszkańcy Šipanu organizują tu piesze pielgrzymki, podczas których modlitwom towarzyszy wspólne biesiadowanie u stóp wzgórza.
Lopud – środkowa z Wysp Elafickich, o powierzchni około 4,6 km², leży 7 km na północny zachód od Dubrownika. Populacja liczy niespełna 300 osób, ale u schyłku średniowiecza była jednym z ważniejszych ośrodków Republiki Raguzy. W tym czasie Lopudanie posiadali jedną z największych flot handlowych w całej Dalmacji, statki kursowały od portów Italii po Lewant (w XVI w. działała tu szkoła nawigacji, kształcąca marynarzy pływających po Morzu Śródziemnym). Z tego okresu pozostały liczne ślady – ruiny renesansowych willi, fortyfikacje i świątynie. Wiele z nich wzniesiono w stylu typowym dla dubrownickiej architektury – z jasnego wapienia, z loggiami i zdobionymi portalami – co do dziś nadaje wyspie charakter eleganckiego, historycznego letniska.
Założony około 1483 roku klasztor franciszkanów z kościołem św. Marii z Góry Karmel (Gospe od Špilice) był ważnym ośrodkiem religijnym, edukacyjnym i kulturalnym. W jego murach przechowywano cenne rękopisy (według zachowanych źródeł w bibliotece znajdowały się m.in. wczesne wydania dzieł Arystotelesa i Cycerona, sprowadzone przez kupców z Dubrownika z Italii), a także prowadzono szkołę dla młodzieży z wyspy i okolicznych miejscowości. W przyklasztornych ogrodach uprawiano rośliny lecznicze i przyprawowe. Zespół zachował pierwotny, harmonijny układ zabudowy, z krużgankami otwierającymi się na wewnętrzny wirydarz. Klasztor należy do najpiękniej usytuowanych obiektów sakralnych na dalmatyńskim wybrzeżu.
Monumentalny, późnogotycki poliptyk z 1523 roku autorstwa weneckiego malarza Pietro di Giovanni da Milano, z centralną rzeźbą Madonny z Dzieciątkiem otoczonej postaciami świętych. Ściany zdobią renesansowe obrazy Nikoli Božidarevića z 1513 roku oraz dzieła innych mistrzów – m.in. Girolama i Francesca Santacroce, przedstawiające św. Rocha, a także manierystyczny wizerunek św. Antoniego z Padwy.
Kościół św. Mikołaja (Crkva sv. Nikola) z XV wieku był częścią większego zespołu klasztornego augustianów, ufundowanego w 1482 roku przez bogate rody kupieckie związane z Dubrownikiem. Po kasacie zakonu w XIX wieku klasztor stopniowo popadał w ruinę. Zabudowania rozebrano lub zaadaptowano do innych celów, a dziś jedynym zachowanym elementem jest sam kościół. Bryła utrzymana jest w późnogotyckim stylu dalmatyńskim – prostokątna nawa, wydłużone, wąskie okna o ostrołukowych zwieńczeniach oraz smukła, kwadratowa dzwonnica zakończona kamiennym hełmem.
Park Đorđić–Mayneri, założony na przełomie XIX i XX wieku przez hrabiego Felice Mayneriego przy willi należącej do rodu Đorđićów, zajmuje około 1,3 hektara i ma układ tarasowy. Łączy cechy parku krajobrazowego i ogrodu botanicznego – rosną tu m.in. sosny, palmy, eukaliptusy, drzewa cytrusowe, oliwki i oleandry.
Plażę Šunj na południowym wybrzeżu Lopudu, uznawana za jedną z najpiękniejszych piaszczystych plaż w całej Dalmacji (ok. 20–25 minut pieszej wędrówki z portu przez zielone wnętrze wyspy, w sezonie kursują meleksy). Jakoby Šunj był ulubionym miejscem wypoczynku dubrownickiej arystokracji, która przypływała tu łodziami, aby spędzić dzień w odosobnionej, malowniczej scenerii. Według lokalnej legendy kąpiel w tutejszych wodach miała zapewniać pomyślność w miłości, a młodzi mieszkańcy wierzyli, że wspólna kąpiel w Šunj jest zapowiedzią udanego małżeństwa.
Elafickie wyspy tworzą mozaikę krajobrazów i historii – od pachnących ziół i oliwek Šipanu, przez złociste piaski Lopudu, po zaciszne zatoki i średniowieczne kaplice Koločepa. Każda z nich ma swój własny rytm dnia i własną opowieść (np. podczas oblężenia Dubrownika w latach 90. XX wieku ewakuowano na Koločep część mieszkańców miasta, chroniąc ich przed ostrzałem). Dziś łączy je spokój, którego próżno szukać w zatłoczonych kurortach. Wystarczy krótka przeprawa promem z Dubrownika, by przenieść się w świat, w którym czas niemal się zatrzymał.