Międzynarodowa konferencja naukowa pt. EU at the Crossroads – Ways to Preserve Democracy and Rule of Law na Uniwersytecie Josip Juraj Strossmayera dała asumpt do zwiedzenia Osijeku, ponad stutysięcznego miasta na wschodnich rubieżach Chorwacji.
Położony nad Drawą w historycznej krainie Slawonii Osijek jest stolicą żupanii osijecko-barańskiej, a zarazem największym miastem wschodniej Chorwacji. Leży zaledwie kilkanaście kilometrów od granicy z Węgrami, na ważnym szlaku łączącym Bałkany z Europą Środkową. Miasto o bogatej i burzliwej historii, pamiętające czasy rzymskie, które uległo zniszczeniu w wyniku najazdów Gotów i Hunów. W kolejnych stuleciach znajdowało się pod panowaniem osmańskim, węgierskim i austriackim, a także w składzie Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz Jugosławii. Dziś Osijek pełni funkcję ważnego ośrodka administracyjnego, kulturalnego i naukowego. Jest również jednym z głównych centrów przemysłowych Chorwacji, znanym z produkcji spożywczej, chemicznej, maszynowej oraz browarnictwa. Położenie nad rzeką i bliskość rozległych terenów rolniczych sprawiają, że Osijek jest sercem gospodarczym Slawonii, a jednocześnie miejscem o wyraźnej tożsamości regionalnej, w której przenikają się wpływy chorwackie, węgierskie, austriackie i osmańskie.
Zwiedzanie wypada zacząć od Tvrđy – dawnej habsburskiej twierdzy barokowej strzegącej przeprawy przez rzekę, zbudowanej w XVIII wieku na planie gwiazdy według wzorców austriackiej architektury militarnej. Była to jedna z najważniejszych fortyfikacji monarchii w tej części Europy, pełniąca rolę centrum administracyjnego i wojskowego Slawonii. To także resztki murów starej tureckiej fortecy, znanej dziś jako Turski zid. Pod panowaniem osmańskim (1526–1687) twierdza była elementem strategicznego systemu obrony granicy imperium, a Osijek stał się kluczowym punktem na szlaku łączącym Budę z Belgradem. Tylko wspomnienie pozostało po XVI-wiecznym moście Sulejmana Wspaniałego, o długości ok. 8 kilometrów – drewnianej konstrukcji uważanej za cud inżynierii swoich czasów – łączącej brzegi Drawy i bagniste tereny Kopački Rit. Symbolizował on zagrożenie dla świata chrześcijańskiego. Ostatecznie most został zniszczony przez armię austriacką po zwycięstwie pod Mohaczem w 1687 r.
Plac Świętej Trójcy, czyli usytuowana w centrum Tvrđy barokowa starówka, wokół której mieści się wiele restauracji, barów i klubów, stanowi serce historycznego Osijeku i miejsce licznych wydarzeń kulturalnych. To jakoby najlepiej zachowana starówka w całej Chorwacji, zachowująca oryginalny XVIII-wieczny układ urbanistyczny oraz charakterystyczne budynki o pastelowych elewacjach i dachach krytych czerwoną dachówką. Na środku wznosi się barokowa kolumna morowa z 1730 r. (akurat w remoncie), ufundowana przez mieszkańców jako wotum wdzięczności za ocalenie od epidemii dżumy, która w latach 1729–1730 pochłonęła znaczną część populacji miasta.
Na północnej pierzei placu znajduje się dawna kwatera główna, czyli Pałac Generałstwa Sławonii (Palača Slavonske Generalkomande) wzniesiony w połowie XVIII wieku jako siedziba dowództwa wojskowego Slawonii. Współcześnie mieści się tu gmach Uniwersytetu Josipa Juraja Strossmayera w Osijeku, jednej z najważniejszych uczelni w kraju, założonej w 1975 roku i noszącej imię biskupa, polityka i mecenasa kultury, który odegrał kluczową rolę w rozwoju szkolnictwa w Chorwacji. Monumentalna fasada budynku, utrzymana w stylu późnobarokowym, podkreśla jego dawną rangę administracyjno-wojskową. Obiekt został uwieczniony w swoim czasie na rewersie banknotu 200 kun, stając się symbolem architektonicznego dziedzictwa Osijeku.
Przy rynku mieści się także Muzeum Archeologiczne w kamienicy z arkadami i wieżą zegarową, prezentujące znaleziska z epoki prehistorycznej, rzymskiej oraz średniowiecza. Po drugiej stronie znajduje się Muzeum Slawonii – największe muzeum ogólne w Chorwacji, którego zbiory obejmują ponad 300 tysięcy eksponatów z zakresu historii, etnografii, numizmatyki, sztuki i przyrody regionu. Miasto ma w końcu nie byle jaką historię. Sama nazwa Osijeku odnotowana została po raz pierwszy w 1196 r., a jej etymologia wiąże się z chorwackim słowem osijek oznaczającym miejsce, w którym można bezpiecznie przejść przez rzekę po jej wyschniętym lub obniżonym korycie. W czasach rzymskich miasto nosiło nazwę Mursa, będąc ważnym ośrodkiem legionowym i punktem strategicznym na granicy cesarstwa; w 351 r. rozegrała się tu jedna z krwawszych bitew IV wieku – starcie między wojskami Konstancjusza II i Magnencjusza.
Jedna z bliźniaczych ulic w obrębie twierdzy, wytyczonych symetrycznie zgodnie z zasadami urbanistyki militarnej epoki baroku, zbudowanej przez Austriaków na planie gwiazdy. Układ ten miał ułatwiać zarówno obronę, jak i kontrolę nad ruchem w obrębie fortyfikacji. Stare Miasto zachowało swój XVIII-wieczny klimat i charakter, z szeregiem niskich, jednopiętrowych kamienic o prostych fasadach, krytych czerwoną dachówką, które nadają dzielnicy atmosferę małego, lecz ważnego ośrodka granicznego sprzed dwóch stuleci.
W obrębie twierdzy znajdują się dwie świątynie. Pierwsza z nich – kościół św. Michała Archanioła z 1742 r., o charakterystycznej żółtej fasadzie i smukłej wieży – należał kiedyś do klasztoru Joannitów (Zakon Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego). Budowla reprezentuje późnobarokowy styl austriacki, z prostą, lecz harmonijną dekoracją elewacji oraz bogato zdobionym wnętrzem z ołtarzami poświęconymi świętym patronom miasta. Wzniesiony został w miejscu dawnego meczetu z czasów panowania Sulejmana Wspaniałego, co symbolicznie podkreślało odzyskanie miasta przez chrześcijan i zmianę jego funkcji religijnej.
A także kościół św. Krzyża z 1732 r., wzniesiony w stylu barokowym, wraz z klasztorem Franciszkanów, którzy przybyli do Osijeku wkrótce po wyparciu wojsk osmańskich. Świątynia, o skromniejszej fasadzie niż kościół św. Michała, wyróżnia się ciepłym, kameralnym wnętrzem z drewnianymi ołtarzami i charakterystycznym sklepieniem kolebkowym. Klasztor pełnił nie tylko funkcję religijną, lecz także edukacyjną i charytatywną, będąc jednym z centrów odrodzenia duchowego i kulturalnego w XVIII wieku.
Na zachód, w kierunku tzw. Górnego Miasta (Gornji Grad), prowadzi szeroka ulica Europejska (Europska avenija) o secesyjnej zabudowie, pamiętająca czasy panowania austro-węgierskiego. Powstała na przełomie XIX i XX wieku jako reprezentacyjny bulwar nowoczesnego Osijeku, świadczący o gospodarczym i kulturalnym rozkwicie miasta w epoce Belle Époque. To jakoby najdłuższy ciąg secesyjnych budynków w Europie południowo-wschodniej, z fasadami zdobionymi motywami roślinnymi, geometrycznymi i figuralnymi, charakterystycznymi dla nurtu wiedeńskiej secesji. W wielu z tych kamienic do dziś zachowały się oryginalne detale stolarki, witraże i kutych balustrad.
Przy reprezentacyjnej ulicy mieści się także gmach lokalnego sądu, wzniesiony na początku XX wieku w stylu neorenesansowym. Zaznaczyć wypada, że współczesna europejska nazwa ulicy to przejaw politycznych i kulturowych zmian po rozpadzie Jugosławii, mających podkreślić europejską tożsamość miasta. Poprzednio przez kilkadziesiąt lat było to Bulevar Jugoslavenske narodne armije, a bezpośrednio po II Wojnie Światowej nawet Bulevaru generalissimusa Staljina.
Budynek Wydziału Prawa Uniwersytetu Josipa Juraja Strossmayera, jednej z wiodących uczelni wyższych w Chorwacji.
Budynek kina Urania z 1912 r. uważany jest za jedno z najważniejszych osiągnięć architektury secesyjnej w Chorwacji. Projekt powstał w pracowni osijeckiego architekta Viktora Axmanna, który był czołowym przedstawicielem secesji w regionie. Obiekt charakteryzuje się rzadko spotykaną wypukło-wklęsłą fasadą z falistym szczytem, wzbogaconą o dekoracyjne motywy roślinne i geometryczne, typowe dla wiedeńskiej odmiany secesji.
Tereny zielone są integralną częścią układu urbanistycznego Osijeku, a ich utrzymanie i rozwój mają w mieście długą tradycję sięgającą XIX wieku. Osijek uważany jest za jedno z najbardziej zielonych miast Chorwacji, dzięki licznym parkom, promenadom i zadrzewionym bulwarom nad Drawą. Wizytówką jest Park Zrinjevac – reprezentacyjny ogród miejski z końca XIX wieku. W jego centralnej części parku znajduje się pomnik Matki Bośni i Hercegowiny, będący symbolem historycznych związków regionu z innymi częściami dawnej monarchii habsburskiej.
Kościół św. Jakuba i św. Jana Nepomuka, będący częścią klasztoru zakonu Kapucynów, którzy przybyli do Osijeku na początku XVIII wieku. Świątynia wzniesiona została w stylu barokowym, lecz charakteryzuje się typową dla kapucynów prostotą formy i skromnym wystrojem wnętrza, mającym sprzyjać skupieniu i modlitwie. W ołtarzu głównym znajduje się wizerunek św. Jakuba Starszego, patrona pielgrzymów, co symbolicznie nawiązuje do położenia Osijeku na ważnych szlakach handlowych i komunikacyjnych regionu.
W pobliżu znajduje się neogotycka konkatedra św. Apostołów Piotra i Pawła, jeden z najwyższych budynków w Chorwacji – jej strzelista wieża mierzy 94 metry – mieszczący do 3 tys. wiernych. Budowę rozpoczęto w 1894 roku, a ukończono cztery lata później, według projektu Franza Langenberga z Kolonii. Świątynia wzniesiona została pod koniec XIX stulecia z inicjatywy biskupa Josipa Juraja Strossmayera, znanego z poparcia dla idei słowiańskiej jedności oraz mecenatu nad sztuką i nauką. Wnętrze konkatedry zdobią bogate polichromie, witraże wykonane w Innsbrucku oraz monumentalne organy, które do dziś wykorzystywane są podczas koncertów muzyki sakralnej.
Gmach Chorwackiego Teatru Narodowego w Osijeku powstał pod koniec XIX wieku w stylu neobarokowym (zaprojektowany przez Karla Morandiego), otwarty w 1907 roku. Oferując widownię na ponad 400 miejsc. Tradycje teatralne miasta są jednak nieco starsze, sięgają I połowy XVIII stulecia, kiedy to przedstawienia wystawiano w salach klasztornych i prywatnych rezydencjach, zanim powstała stała scena.
Osijek ma dwie starówki, drugą jest plac Ante Starčevića, otoczony przez zabytkowe kamienice. Główne miejsca spotkań lokalnych mieszkańców, a jednocześnie betonowa, kamienna pustynia.
Na środku pomnik chorwackiego polityka, publicysty i pisarza określonego jako „ojciec ojczyzny”. Urodzony w 1823 roku w Velikiej, był jednym z głównych ideologów chorwackiego ruchu narodowego w XIX wieku oraz współzałożycielem Partii Prawa (Stranka prava), zwolennikiem niepodległej Chorwacji wolnej od władzy Wiednia i Budapesztu.
Na placu umieszczono także zagadkowy pomnik ludzi bez twarzy, określany mianem „grupy mieszkańców”. Rzeźba, wykonana z brązu, ma charakter symboliczny – brak rysów twarzy może być interpretowany jako odniesienie do anonimowości ofiar wojen, represji lub dramatów społecznych, które dotykały mieszkańców Osijeku w różnych okresach historii.
Z kolei bardziej znany pomnik z czasów wojny bałkańskiej z czerwca 1991 r. – „Fićo gazi tenk” – upamiętnia jeden z najbardziej symbolicznych epizodów obrony miasta. Bohaterem jest Czerwony Fićo (lokalna odmiana Fiata 600), który stanął na drodze czołgów Jugosłowiańskiej Armii Ludowej. Oryginalny Fićo nie stanowił poważnej przeszkody dla czołgu, który stratował pojazd, ale w świadomości mieszkańców stał się ikoną oporu i determinacji w obronie Osijeku. W ramach działań zbrojnych Serbowie wystrzelili na miasto około sześciu tysięcy pocisków artyleryjskich, co doprowadziło do śmierci ponad 800 osób, zniszczenia znacznej części infrastruktury i strat materialnych przekraczających miliard dolarów. Bombardowanie miasta, prowadzone przez JNA w latach 1991–1992, nasiliło się szczególnie po zdobyciu Vukovaru 18 listopada 1991 r., kiedy to próbowano poszerzyć ofensywę skierowaną w stronę Osijeku. Artyleryjskie ostrzały, wspierane atakami powietrznymi i naziemną ofensywą, trwały do czerwca 1992 r., do wprowadzenia zawieszenia broni w wyniku porozumienia zwanego planem Vance’a.
Znacznie trudniej zrozumieć pochodzenie dość specyficznego pomnika Pabla Picassa (odsłoniętego w 1982 roku z okazji stulecia urodzin – dzieło chorwackiego rzeźbiarza Ivana Sabolića). Jakoby to jedyne tego rodzaju upamiętnienie artysty poza Hiszpanią. Co go łączyło z Osijekiem, tego być może nie wiedzą nawet miejscowi mieszkańcy. Rybie płetwy świadczą o bliskości rzeki.
Kładka nad Dravą, czyli podświetlany nocą Most Młodości – jeden z symboli współczesnego Osijeku. Wzdłuż rzeki ciągnie się promenada – ul. Šetalište kardinala Franje Šepera. Stąd rozpościera się widok na miasto i marinę rzeczną, a przy dobrej pogodzie można dostrzec także panoramę zielonych terenów na drugim brzegu oraz początek obszarów chronionych w rejonie Kopački Rit.
Copacabana – każdy ma plażę na miarę swych możliwości. Miasto rozwinęło się na południowym brzegu. Z drugiej strony zaczynają się rozległe bagna.
Przyrodniczym suplementem Osijeku jest usytuowany w pobliżu miasta Park Narodowy Kopački Rit, unikatowy obszar w widłach Dunaju i Dravy, określany mianem „europejskiej Amazonki”. Nazwa „rit” pochodzi z języka węgierskiego i oznacza podmokły las lub teren zalewowy, co trafnie oddaje charakter tego niezwykłego miejsca.
Rzadki ekosystem – bezkresna enklawa bogatej fauny i flory, będąca jednym z najlepiej zachowanych terenów zalewowych w Europie. Formalnie to niemal 24 tysiące hektarów ostoi ptactwa (285 gatunków) i zwierzyny wszelakiej, w tym rzadkich gatunków, takich jak orzeł bielik, czapla purpurowa, pelikan kędzierzawy czy bóbr europejski. Kopački Rit jest także domem dla licznych gatunków ryb – od szczupaka i suma po rzadkie gatunki karpiowate – oraz ssaków, takich jak jelenie szlachetne czy dziki. Obszar ten został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Przyrodniczego UNESCO.
Zwiedzanie parku możliwe jest tylko drogą morską – łódką lub niewielkimi statkami, którymi można się przemieszczać przez naturalny labirynt wśród rozległych starorzeczy. Rejsy organizowane są przez cały rok, ale największe wrażenie robią wiosną i wczesnym latem, gdy poziom wody jest najwyższy, a park tętni życiem.
Kopački Rit to jednocześnie otwarte akweny, jak i bór bagienny, gdzie gęste zarośla wierzb, topoli i olsz przeplatają się z rozległymi, zalewanymi łąkami. Charakteryzuje się także wyjątkową dynamiką powodzi – poziom wody potrafi się zmieniać nawet o kilka metrów w ciągu roku, kształtując zupełnie nowe układy starorzeczy i wysp. Wiosną przypomina wodny labirynt, latem staje się zielonym gąszczem, jesienią mieni się złotem i czerwienią liści, a zimą przybiera surowy, niemal arktyczny charakter.