São Miguel (Azory) – część wschodnia

Część wschodnia São Miguel kontrastuje z zachodnią dzikością i spokojem. Ma bardziej surowe i kameralne oblicze. Jest pierwsza stolica wyspy – Vila Franca do Campo, tu leży pochmurne Furnas z jeziorem Lagoa das Furnas i fumarolami, a dalej jeszcze bardziej tradycyjne miejscowości i wioski, w których rytm życia wydaje się bliższy dawnym Azorom niż współczesnej turystyce. Obok pięknych widoków można dostrzec historię i autentyczność – od ruin dawnego osadnictwa po zwykłe życie rybaków. Wschód charakteryzuje się głębokimi dolinami rzecznymi, bujnymi lasami laurowymi i malowniczymi wodospadami. Plaże są mniej dostępne, często ukryte u stóp klifów. Infrastruktura turystyczna jest skromniejsza, a wrażenie autentyczności – silniejsze. To region dla piechurów i osób szukających kontaktu z naturą.

Istotnym elementem zwiedzania wyspy jest podziwianie widoków z miradorów. Położony między Ribeira Grande a Porto Formoso punkt widokowy Santa Iria uchodzi za jeden z najpiękniejszych balkonów nad północnym wybrzeżem wyspy. Pogoda na azorskich miradorach to prawdziwa loteria. Często bywa tak, że kilkanaście minut po gęstej mgle nadchodzi pełne słońce, a widok zmienia się jak w kalejdoskopie. To efekt położenia wyspy na styku mas powietrza oceanicznego i kontynentalnego.

Jedną z najpiękniejszych panoram tej części wyspy oferuje mirador do Salto do Cavalo („Koński Skok”) na wysokości ok. 800 m, na grzbiecie Serra da Tronqueira. Nazwa punktu widokowego pochodzi od stromej formacji skalnej, którą porównywano do skoku konia w przepaść. Widok ukazuje, że wyspa nie jest jednolitym masywem, lecz łańcuchem trzech głównych kompleksów wulkanicznych: Furnas na wschodzie, Fogo w centrum i Sete Cidades na zachodzie. São Miguel ma około 760 km² powierzchni i z geologicznego punktu widzenia jest „młodym” tworem – jego najstarsze skały liczą nie więcej niż cztery miliony lat.

Mirador Pedra dos Estorninhos („Skała Szpaków”) na północnym krańcu São Miguel przypomina, że Azory leżą na jednym z ważnych szlaków migracyjnych ptactwa atlantyckiego – wyspy stanowią przystanek dla licznych gatunków, od rybitw po szpaki i czaple, co czyni je rajem dla ornitologów.

Na południowym wybrzeżu mirador „Pico dos Bodes” (Szczyt Kóz) na wysokości 500 m. Nazwa wiąże się z tradycyjnym pasterstwem (bydło mleczne i owce), które od wieków było podstawą lokalnej gospodarki. Można dostrzec „geometryczną mapę” pól i pastwisk, będącą zapisem historii gospodarczej wyspy.

Mirador da Ponta do Sossego uchodzi za najpiękniejszy ogród widokowy, zachwyca rozległymi tarasami obsadzonymi hortensjami, azaliami i kameliami. Budowa punktów widokowych na wyspie nabrała tempa w drugiej połowie XX wieku, kiedy władze regionalne postawiły na rozwój turystyki krajobrazowej.

Miradouro da Ponta da Madrugada – wschodnie wybrzeże São Miguel było pierwszym, które zobaczyli portugalscy żeglarze w XV wieku, co nadaje temu miejscu wymiar symboliczny – niejako powtarza się tu pierwsze „świtanie” dziejów wyspy.

Brama Osadnictwa (Porta do Povoamento) w porcie Povoação, na południowym wybrzeżu São Miguel. Odsłonięty w 1997 roku, z okazji 565-lecia początków kolonizacji Azorów. Monument symbolicznie otwiera wyspę na świat, a reliefy przypominają o pionierach sprowadzonych przez Gonçala Velho Cabrala, komandora Zakonu Chrystusa i pierwszego kapitana-donatário archipelagu. Brama jest miejscem uroczystości rocznicowych związanych z historią Azorów.

Na głównym placu Povoação – Praça do Município – znajduje się obelisk z herbem Portugalii i rokiem 1432. Wówczas w tej dolinie powstała pierwsza osada, co uczyniło Povoação kolebką São Miguel. Przez długi czas miejscowość pozostawała odcięta od reszty lądu – dostępna od strony morza – a izolacja kształtowała życie mieszkańców. Dopiero w XIX wieku wytyczono drogę lądową, która połączyła miejscowość z pozostałymi miasteczkami.

Vila Franca do Campo jest jednym z najstarszych i historycznie najważniejszych miast São Miguel. Założone w I połowie XV wieku, szybko stało się głównym ośrodkiem administracyjnym i handlowym Azorów. Na żyznych terenach południowego wybrzeża koncentrowało się życie polityczne i gospodarcze archipelagu – aż do tragicznego roku 1522, kiedy trzęsienie ziemi i lawina błotna zniszczyły znaczną część miasta i pochłonęły tysiące ofiar. Wydarzenie było jednym z najtragiczniejszych kataklizmów w dziejach Azorów. Po katastrofie stolicę São Miguel przeniesiono do Ponta Delgada, która zaczęła się dynamicznie rozwijać jako główny port i centrum wyspy. Vila Franca do Campo, choć utraciła dawną rangę, pozostała ważnym ośrodkiem lokalnym – dziś znanym zarówno z bogatej historii, jak i atrakcji turystycznych.

Na wzgórzu górującym nad Vila Franca do Campo wznosi się kaplica Nossa Senhora da Paz. Do świątyni prowadzą monumentalne schody, na których kolejne poziomy zdobią panele z błękitno-białych azulejos, przedstawiające sceny z życia Maryi i Chrystusa. Pierwszą kaplicę zbudowano w XVI wieku, jako wotum po tragicznym trzęsieniu ziemi i lawinie błotnej z 1522 roku. Dzisiejszy kościół pochodzi z XVIII wieku, a wezwanie „Matki Bożej Pokoju” odzwierciedla pragnienie mieszkańców, by po kataklizmie nastał czas spokoju i bezpieczeństwa.

Najstarszą świątynią w mieście jest kościół św. Michała Archanioła (Igreja Matriz de São Miguel Arcanjo). Surowa, bazaltowa bryła, gotycki portal z ostrołukiem oraz prosta rozeta w fasadzie świadczą o średniowiecznym rodowodzie budowli, odmiennym od późniejszych barokowych kościołów São Miguel. Świątynia byłą świadkiem wydarzeń z 1522 roku, choć poważnie uszkodzona, nie runęła całkowicie i stała się miejscem modlitwy oraz pochówku wielu ofiar kataklizmu.

Igreja do Senhor Bom Jesus da Pedra z XVII wieku, przykład lokalnej odmiany baroku, rozwiniętego na gruncie azorskiej prostoty. Wnętrze kryje ołtarze w stylu rokoko, złocone retabula i cenne obrazy, a także płytki azulejos z Lizbony, przedstawiające sceny z Męki Pańskiej. W 1991 roku Jan Paweł II podczas wizyty na Azorach pobłogosławił figurę Chrystusa Dobrego Jezusa, która przechowywana jest w świątyni.

Ermida de Santa Catarina z XVI w. stoi tuż przy dawnym porcie. Patronka świątyni, św. Katarzyna Aleksandryjska, była czczona jako opiekunka mądrości i odwagi – przymiotów niezbędnych tym, którzy mierzyli się z nieprzewidywalnym oceanem. Obok pomnik Infante Dom Henrique, zwanego Henrykiem Żeglarzem (1394–1460), kluczowej postaci w dziejach Portugalii i Europy. Był on inicjatorem portugalskich wypraw morskich, organizowanych z Sagres na południu Portugalii, gdzie powstała słynna szkoła nawigatorów. Choć Henryk Żeglarz nigdy osobiście nie odwiedził archipelagu, to właśnie jego wizjonerska polityka przyczyniła się do zasiedlenia i rozwoju Azorów.

Centralny plac miasta z pomnikiem Bento de Góis (1562–1607), wywodzącego się z Vila Franca do Campo człowieka, który zapisał się w historii wielkich odkryć geograficznych. Zasłynął niezwykłą wyprawą lądową z Indii do Chin. W latach 1602–1607, podróżując w przebraniu ormiańskiego kupca, przemierzył Persję, Afganistan, Pamir i Azję Środkową. Jako pierwszy Europejczyk potwierdził, że opisywana w średniowieczu kraina „Cathay” to w rzeczywistości te same Chiny, do których docierali Portugalczycy drogą morską.

Przystań w Vila Franca do Campo – przez stulecia archipelag żył z połowów i przemysłu wielorybniczego, zakończonego dopiero w latach 80. XX wieku, gdy Portugalia zakazała polowań na te ssaki. Dziś tradycja znalazła nową formę – zamiast harpunów są aparaty fotograficzne, a na nabrzeżu ustawiono tablice wskazujące inne światowe „stolice” whale-watchingu, jak Húsavík na Islandii, Andenes w Norwegii, czy Puerto Madryn w Argentynie. Port stał się również punktem wypadowym dla turystów kierujących się ku najbardziej rozpoznawalnej atrakcji miasta – wyspie Ilhéu.

Ilhéu de Vila Franca do Campo to niewielka wyspa położona około 1 km od brzegu São Miguel, będąca pozostałością podwodnej erupcji wulkanicznej sprzed około czterech tysięcy lat. Wyspa już w średniowieczu miała znaczenie praktyczne – znajdował się tu niewielki erem oraz punkt obserwacyjny. W czasach, gdy Azory narażone były na napady korsarzy i piratów, Ilhéu służyła mieszkańcom Vila Franca do Campo jako miejsce schronienia.

Charakterystyczny, niemal kolisty kształt otacza wewnętrzną lagunę powstałą w miejscu krateru. Dzięki wąskiemu, naturalnemu przesmykowi woda oceaniczna swobodnie wpływa do środka, tworząc spokojny, osłonięty akwen – przeciwieństwo otwartego, wzburzonego Atlantyku. Ilhéu jest ścisłym rezerwatem przyrody (od 1983 roku), chroniącym unikalną roślinność oraz ptactwo morskie, w tym kolonie rybitw. Występują także gatunki endemiczne, charakterystyczne tylko dla Azorów. Ze względu na wrażliwy ekosystem wstęp na wyspę jest limitowany – w sezonie letnim dziennie może dostać się (tylko) kilkaset osób.

Fumarole w Furnas – zwane tutaj caldeiras – jedno z najbardziej charakterystycznych miejsc na São Miguel. Z ziemi unoszą się kłęby pary wodnej i siarkowego dymu, przypominając, że wyspa leży na styku płyt tektonicznych i jest aktywna wulkanicznie. W XVIII i XIX wieku europejscy podróżnicy określali Furnas mianem „portugalskiego Vichy” – uzdrowiska, gdzie przybywano dla kąpieli siarkowych i inhalacji. Tutejsze źródła mineralne uchodziły za pomocne przy schorzeniach układu oddechowego i trawiennego, a miejscowość zyskała status kurortu.

Już w XVII w. zaczęto wykorzystywać gorące źródła Furnas do gotowania (w XIX stuleciu praktyka ta została dostrzeżona przez podróżników i zaczęła być opisywana w europejskich przewodnikach turystycznych). Rytuał przygotowywania „cozido” stał się nie tylko tradycją kulinarną – składa się z różnych gatunków mięsa (wołowina, wieprzowina, kurczak), lokalnych kiełbas i warzyw – kapusty, ziemniaków, marchwi. Wszystko to wkłada się do metalowego garnka, który następnie zakopuje się w ziemi w miejscu aktywności fumaroli.

Furnas słynie także z kąpielisk termalnych, które uczyniły miejscowość jednym z najsłynniejszych uzdrowisk Azorów. Od wieków pełniły rolę naturalnego sanatorium. Najbardziej rozpoznawalne jest Poça da Dona Beija – zespół niewielkich basenów wypełnionych żelazistą wodą o pomarańczowo-rdzawej barwie. Temperatura utrzymuje się tu na poziomie około 37–39°C.

Terra Nostra Garden Hotel jest nierozerwalnie związany z historią powstania i rozwoju miejscowości jako uzdrowiska. Powstał w 1935 roku, w bezpośrednim sąsiedztwie ogrodu Terra Nostra – założonego jeszcze w XVIII wieku przez Thomasa Hicklinga. W ogrodzie (o powierzchni ponad 12 hektarów) będącym parkiem botanicznym, zgromadzono setki gatunków roślin z całego świata.

Furnas zachwyca nie tylko aktywnością geotermalną, lecz także bujną zielenią i starannie pielęgnowanymi ogrodami. W dolinie, gdzie klimat jest wyjątkowo wilgotny i łagodny, roślinność rozwija się bujnie przez cały rok. Jednym z najładniejszych przykładów jest Jardim das Quenturas (od portugalskiego quentura – gorąco) – miejski park położony w pobliżu caldeiras. Znajdują się tu ozdobne alejki, kwietne rabaty, a także małe kanały i mostki, które wprowadzają element wodny do przestrzeni ogrodowej.

Igreja de Nossa Senhora da Alegria, główna świątynia Furnas z XIX wieku, w okresie kiedy miejscowość dynamicznie się rozwijała jako uzdrowisko dzięki gorącym źródłom i fumarolom. Istniało przekonanie, że obecność patronki – „Matki Boskiej Radości” – zapewni ochronę i nadzieję w obliczu zagrożeń związanych z aktywnością geotermalną. Obecność świątyni miała być przeciwwagą dla „piekielnego” charakteru Furnas.

Dawniej Furnas budziło lęk – teren  uchodził za obszar nieprzyjazny człowiekowi. Po erupcji z 1630 roku, która zniszczyła znaczną część osady i pochłonęła setki ofiar, dolina była przez dziesięciolecia opuszczona, a w przekazach ludowych pojawiały się ostrzeżenia przed „ognistą ziemią”. Wraz z rozwojem kurortów i modą na hydroterapię, Furnas przekonało wątpiących. Przybywali tu podróżnicy, naukowcy i kuracjusze, którzy w oparach siarki widzieli nie zagrożenie, lecz naturalne bogactwo. Ta dwoistość – miejsce, które dawniej odpychało, a dziś przyciąga – nadaje Furnas jego szczególny charakter.

Miasteczko usytuowane jest w pobliżu Lagoa das Furnas, jednego z trzech dużych jezior wulkanicznych São Miguel (obok Lagoa das Sete Cidades i Lagoa do Fogo). Powstało w kalderze o średnicy około 6 km, utworzonej w wyniku erupcji sprzed kilku tysięcy lat. Jezioro ma powierzchnię około 1,9 km² i leży na wysokości 359 m.

W przeciwieństwie do północnych brzegów jeziora wyróżniających się geotermalną aktywnością, charakterystyczną dla Furnas, południowa część akwenu urzeka spokojem i widokami. Obszar jeziora jest objęty ochroną jako część Parque Natural da Ilha de São Miguel, a wokół wytyczono ścieżki spacerowe i punkty obserwacyjne. To także miejsce badań naukowych – w osadach jeziora odczytano historię erupcji Furnas, m.in. z 1630 roku.

Jezioro można obserwować z położonego nad kalderą Furnas miradoru Pico do Ferro oraz z ukrytego w lesie wodospadu Cascata do Grená.

Kaplica Matki Bożej Zwycięstw (Capela de Nossa Senhora das Vitórias) została wzniesiona w pobliżu jeziora w 1886 roku przez José do Canto – bogatego ziemianina i mecenasa nauki – jako wotum wdzięczności i jednocześnie mauzoleum rodzinne. Neogotycka budowla, inspirowana architekturą francuskich katedr, wyróżnia się strzelistą wieżą, maswerkami i detalami z ciemnego bazaltu kontrastującego z zielenią otoczenia. W chwili powstania była to jedna z najokazalszych świątyń prywatnych na Azorach.

Wnętrze kaplicy zdobią polichromowane sklepienia krzyżowo-żebrowe, witraże sprowadzone z Francji i rzeźby świętych wykonane w Lizbonie. Centralne miejsce zajmuje neogotycki ołtarz. Mimo niewielkich rozmiarów, kaplica uchodzi za jedną z najciekawszych realizacji neogotyckich w Portugalii.

Nowoczesne centrum interpretacji środowiskowej (Centro de Interpretação Ambiental das Furnas), otwarte w 2011 roku. Wystawy multimedialne prezentują procesy wulkaniczne, geotermię i zagrożenia ekologiczne, zwłaszcza problem eutrofizacji jeziora, które przez lata było silnie zanieczyszczone nawozami rolniczymi.

Rozległy ogród José do Canto, założony w drugiej połowie XIX wieku, obejmuje zarówno część nad jeziorem, jak i prywatny las górski. Jego twórca, wykształcony w Anglii, stworzył kolekcję dendrologiczną, sprowadzając na Azory gatunki drzew z pięciu kontynentów. W efekcie powstało unikalne arboretum, w którym obok rodzimych gatunków rosną cedry himalajskie, araukarie chilijskie, czy magnolie japońskie. Ogród uchodzi za jeden z najcenniejszych obiektów botanicznych Portugalii.

Jednym z najbardziej imponujących okazów jest majestatyczna sekwoja wieczniezielona (Sequoia sempervirens), gatunek pochodzący z Kalifornii. Drzewo osiąga w Azorach wysokość ponad 50 metrów, ustępując jedynie swoim krewniakom z Ameryki Północnej. Posadzona w XIX wieku, stara się udowodnić, że nawet na atlantyckiej wyspie można odtworzyć fragment „ogrodu globalnego”.

Na obrzeżach ogrodu znajduje się wodospad Salto do Rosal, którego wody spadają kaskadą z wysokości około 10 metrów. Jego nazwa nawiązuje do porastających okoliczne zbocza róż (rosa). Dawniej strumień zasilał system kanałów irygacyjnych, dziś jest jednym z najpiękniejszych punktów spacerowych w parku.

Inne oblicze oferuje Parque Natural da Ribeira dos Caldeirões. znajdujący się się na północno-wschodnim krańcu São Miguel, w gminie Nordeste. Obejmuje fragment doliny rzeki Ribeira dos Caldeirões, w której zachowały się wodospady, dawne młyny wodne i tradycyjna roślinność. Park utworzono w XX wieku w celu ochrony walorów przyrodniczych oraz dziedzictwa kulturowego związanego z eksploatacją wody. Do kompleksu prowadzi droga obsadzona hortensjami – rośliną sprowadzoną na wyspy w XIX wieku, która szybko zadomowiła się w wilgotnym klimacie.

Największą atrakcją parku jest wodospad Ribeira dos Caldeirões, spadający kaskadą z wysokości ok. 20 metrów po stromym bazaltowym zboczu. Jego wody zasilają rzekę Ribeira dos Caldeirões, która przez stulecia napędzała koła młynów zbożowych. Był także praktycznym „wskaźnikiem pogodowym” – jego siła i objętość spływu pozwalały mieszkańcom oceniać poziom opadów i zapowiadać nadchodzące ulewy.

W górnej części parku kaskada określana mianem „Bridal Veil” (Welon Panny Młodej). Wśród miłośników tzw. social mediów funkcjonuje również jako „Insta-Gold Waterfall”. Któż wie, dlaczego.

Ribeira dos Caldeirões przypomina scenerię filmowego Hobbitonu – soczysta zieleń, mostki nad strumieniem i ścieżki wijące się wzdłuż kaskad tworzą niemal baśniowy krajobraz. Niewielkie wodospady i omszałe skały potęgują wrażenie zanurzenia w świecie, w którym natura została nieco poprawiona przez człowieka.

Charakterystyczne dla parku są odrestaurowane młyny wodne i kamienne domki, dziś zaadaptowane na centrum informacji, ekspozycje etnograficzne czy zaplecze turystyczne. Dawniej służyły mieszkańcom Nordeste do mielenia zboża, dziś przyciągają zwiedzających jako przykład lokalnego dziedzictwa. Tutejsi przewodnicy organizują canyoning, czyli zejścia wzdłuż górskich strumieni z elementami zjazdów linowych, skoków i naturalnych zjeżdżalni.

Przenosimy się do Nordeste, miasteczka na wschodnich rubieżach wyspy, którego historia sięga XVI wieku, gdy pojawili się pierwsi osadnicy portugalscy. Przez stulecia rejon uważano za odludny i trudny do życia ze względu na odległość od głównych portów i niełatwy teren. Mimo to wykształciła się tu własna tożsamość, mocno związana z tradycyjnym rolnictwem i pasterstwem.

Pomnik Antónia Alvesa de Oliveira (1854–1940) – burmistrza i działacza społecznego, który odegrał kluczową rolę w modernizacji wschodniego krańca wyspy. To dzięki niemu powstały nowe drogi i mosty, które przełamały wielowiekową izolację regionu. Jego działalność sprawiła, że Nordeste, dotąd postrzegane jako „koniec świata”, zaczęło rozwijać się gospodarczo i kulturowo (dawniej podróż z Ponta Delgada do Nordeste trwała niemal cały dzień, dziś pokonanie tej samej trasy zajmuje nieco ponad godzinę).

Najważniejszą budowlą sakralną Nordeste jest Igreja Matriz de São Jorge, kościół wybudowany w XVIII wieku na miejscu wcześniejszej kaplicy. Wnętrze kryje cenne ołtarze z rzeźbionego drewna i elementy sztuki sakralnej sprowadzane z Portugalii kontynentalnej. Patron – św. Jerzy – symbolizuje walkę ze złem i ochronę, co dla mieszkańców żyjących w cieniu natury (wulkanów, trzęsień ziemi, sztormów) miało szczególne znaczenie.

Jednym z symboli Nordeste jest monumentalny most akweduktowy Ponte dos Sete Arcos z XIX wieku. W świadomości mieszkańców stał się symbolem „wyjścia Nordeste z odosobnienia”, łącząc miejscowość ze światem w wymiarze praktycznym i symbolicznym.

Na stromym klifie w pobliżu Vila do Nordeste stoi Farol do Arnel, najstarsza latarnia morska na Azorach (uruchomiona w 1876 roku). Wschodnie wybrzeże słynęło z burz, zdradliwych prądów i skał. Latarnia była strategiczną inwestycją portugalskiej administracji morskiej.

Plantacje herbaty na São Miguel to unikat w skali Europy. Na zdjęciu większa – Chá Gorreana, założona w 1883 roku. Druga mniejsza i bardziej kameralna, Chá Porto Formoso, również licytuje się o miano jedynej i najstarszej. Obie plantacje położone są na północnym wybrzeżu wyspy, w okolicach Maia i Porto Formoso, na żyznych glebach wulkanicznych i w klimacie wilgotnym, co sprzyja krzewom herbacianym.

Na Azorach uprawia się przede wszystkim odmiany herbaty czarnej i zielonej. Tradycja sięga 1820 roku, kiedy sprowadzono pierwsze nasiona z Brazylii i Indii. Do dziś São Miguel pozostaje jedynym miejscem w Europie, gdzie herbata jest produkowana na skalę przemysłową. To wyrób bardziej kolekcjonerski i turystyczny, niż element globalnej rywalizacji na rynku.

Água Retorta jest jednym z najbardziej odizolowanych miejsc na São Miguel, na stromych zboczach południowo-wschodniego krańca wyspy. Nazwa – oznaczająca „zawróconą wodę” – nawiązuje do strumienia, który krętymi zakolami spływa do oceanu. Tutaj zaczyna się jeden z bardziej malowniczych szlaków Azorów (PRC13 SMI), prowadzący przez klify Fagundas i punkty widokowe nad Atlantykiem.

Trasa ma formę pętli o długości 5 km. Wiedzie najpierw przez tereny rolnicze otoczone murkami z czarnego bazaltu, charakterystycznymi dla krajobrazu Azorów, następnie wspina się ku klifom. Najbardziej spektakularny odcinek to okolice Fagundas, gdzie strome zbocza opadają pionowo do oceanu, a szlak biegnie wśród gęstych paproci drzewiastych i krzewów hortensji. Po drodze wytyczono punkty widokowe, z których rozciągają się panoramy na ocean oraz zielone wzgórza okalające wieś.

Wioska Faial da Terra na południowo-wschodnim wybrzeżu São Miguel liczy obecnie ok. 350 mieszkańców, uchodzi za jedną z „tradycyjnych” wsi Azorów.  Założona w XVI w., przez wieki funkcjonowała jako rolniczo-rybacka osada, odizolowana od reszty wyspy stromymi zboczami gór. Jej nazwa pochodzi od buka (faia), niegdyś dominującego w okolicznych lasach. Stąd prowadzi kolejny hiking Trilho do Sanguinho.

Szlak (PRC9 SMI) ma formę 5-kilometrowej pętli. Rozpoczyna się we wsi i wspina się dawną brukowaną drogą, używaną przez lokalnych rolników jeszcze w XX w. Droga prowadzi do opuszczonej osady Sanguinho, której nazwa pochodzi od endemicznego krzewu Sanguinho (Frangula azorica). Osada była zamieszkana do lat 60. XX w., zachowały się kamienne domy, stajnie i mury oporowe tarasów uprawnych. Od kilku lat prowadzone są działania na rzecz częściowej rekonstrukcji – część zabudowy odbudowano z myślą o turystyce pieszej i zachowaniu dziedzictwa kulturowego.

Dalszy odcinek szlaku wiedzie przez gęstą roślinność laurisilvy do wodospadu Salto do Prego o wysokości 20 m, zasilanego przez rzekę Ribeira do Faial da Terra, która spływa z gór Serra da Tronqueira. Jedno z najczęściej odwiedzanych miejsc przyrodniczych na São Miguel. Powrót prowadzi doliną rzeki Faial, gdzie widoczne są pozostałości starych systemów irygacyjnych i kamiennych murków otaczających poletka.

Większość plaż we wschodniej części wyspy ma podłoże ciemne i wulkaniczne. Dobrym przykładem jest Praia da Viola, położona koło Maia. Czarna, bazaltowa, otoczona stromymi klifami, pozbawiona infrastruktury.

Ocean Atlantycki wokół wyspy jest chłodny – latem temperatura wody osiąga 21–23°C, zimą spada do 16–17°C. Różnicę w stosunku do południowej Europy potęgują silne prądy oceaniczne, szczególnie wschodnie i północne wybrzeże są narażone na wysokie fale i tzw. prądy wsteczne (rip currents), które mogą być zdradliwe nawet przy pozornie spokojnej tafli.

São Miguel (część zachodnia) – link

Ponta Delgada – link

Azory (wprowadzenie) – link