Międzynarodowa konferencja naukowa pt. Law Between Protection and Abuse na Uniwersytecie we Wschodnim Sarajewie – Pale dała asumpt do zwiedzenia stolicy Bośni i Hercegowiny – Sarajewa (400 tys. mieszkańców).
Sarajewo założone w 1462 r. przez Turków osmańskich (jako Saraybosna), w 1878 r. przejęte przez Austro-Węgry. Jest miastem wielokulturowym, łączącym cywilizację dwóch światów. Wschodnia część miasta pozostawała pod wpływem kultury osmańskiej, zachodnia czerpała z dorobku państwa Habsburgów.
Najstarszą część miasta tworzy położony na starówce tradycyjny bazar Baščaršija (istniejący od połowy XVI w.). Centrum kupieckie Bałkanów, na którym spotykali się ludzie i karawany z różnych stron świata. Jednym z jego elementów jest kryty zielonymi kopułami Brusa Bezistan zbudowany na potrzeby sprzedaży jedwabiu.
W centralnym punkcie bazaru symbol Sarajewa – drewniana, ażurowa mauretańska fontanna Sebilj (kopia znajduje się w Belgradzie – link). Wzniesiona w 1753 r. przez Mehmed Pasha Kukavica była jednym z pierwszych wodociągów w Europie. Skosztowanie wody ponoć zwiększa szanse na powrót do miasta.
W sąsiedztwie fontanny i orientalnego bazaru przechadzają się ptaki, dzięki którym plac zyskał przydomek – Plac Gołębi. Wokół gęsto zabudowane, piętrowe budynki, jednak zgodnie z tradycją na terenie bazaru nikt nie mieszkał.
Wśród labiryntu wąskich uliczek wypełnionych małymi kramami, warsztatami, kawiarniami i restauracjami znajdują się większe „centra” handlowe. Wśród nich Gazi Husrev-begov bezistan przyciągający turystów do małych eleganckich sklepików z pamiątkami, wyrobami jubilerskimi i słodyczami.
Wśród zaułków warto zatrzymać się na tradycyjną kawę po bośniacku (bosanska kafa). Jednym z rekomendowanych miejsc jest „Ministry of Ćejf”.
Podróżując w czasie, w sąsiedztwie bazaru nie można ominąć ruin Taslihan, dawnego karawanseraj (zajazd dla podróżujących kupców), zbudowanego w połowie XVI w. Pomnik narodowy od 2007 r.
Wieża Zegarowa (Sahat-kula) o wysokości 30 metrów. Mechanizm przywieziono w 1875 r. z Londynu. Zegar jest jedynym chronometrem na świecie, który mierzy czas księżycowy („à la Turk”), wskazując godziny codziennych modlitw. Północ na tarczy zegara obserwuje się o zachodzie słońca.
Zaprojektowany w stylu neomauretańskim przez Karela Paříka ratusz miejski Gradska Vijećnica z 1891 r. Ówczesny największy i najbardziej reprezentatywny budynek Sarajewa. W latach 1910-1949 mieścił się tu parlament, później Biblioteka Narodowa – w wyniku podpalenia w 1992 r. bogate zbiory (kilka milionów woluminów) strawił ogień. Odbudowany niemal od podstaw i otwarty na nowo w 2014 r.
Z ratusza w ostatnią podróż wyruszył arcyksiążę Franciszek Ferdynand. Kilka minut po opuszczeniu budynku dosięgnęły go kule zamachowca, o czym dalej.
W sąsiedztwie Vijećnicy brzegi rzeki Miljacka łączy most Seher-Cehaja, wybudowany w 1585 roku. Most wziął nazwę od imienia zarządcy paszy, który dokonywał jego rekonstrukcji.
Po drugiej stronie rzeki Przekorny Dom – Inat Kuća. Dwukrotnie przenoszony z miejsca budowy ratusza i meczetu „cegła po cegle”. Współcześnie mieści restaurację serwującą lokalne specjały.
Ciąg ulic Ferhadija – Sarači jest głównym deptakiem Sarajewa. Na płytkach napis „Sarajewo – Spotkanie Kultur” – miejsce, w którym umownie łączą się kultury kształtujące charakter miasta.
Położone nad rzeką miasto łączyło w sposób harmonijny wyznawców aż czterech kultur i wyznań – islamu, katolicyzmu, prawosławia i judaizmu. Sarajewo bywa określane mianem europejskiej Jerozolimy (albo Jerozolimy Bałkanów).
Ok. 38% sarajewian jest muzułmanami. Największym meczetem w Bośni jest XVI-wieczny meczet Gazi Husrev-bega (Gazi Husrev-begova dżamija). Kopuła ma 26 metrów wysokości, minaret mierzy 45 metrów.
W 1898 r. meczet zyskał oświetlenie elektryczne jako pierwszy na świecie. Okna w formie łamanego łuku sprawiają, że wnętrze wydaje się większe, niż jest w rzeczywistości.
Charakterystyczna studnia na placu przed meczetem Gazi Husrev-bega. W XIX wieku świątynia uległa poważnym zniszczeniom w pożarze. W czasie wojny serbsko-bośniackiej został niemal zrównany z ziemią, niemal każdego dnia spadał na niego grad pocisków. Odbudowany ze środków przekazanych przez Arabię Saudyjską.
Zbudowany w połowie XV wieku w klasycznym stylu osmańskim meczet Cesarski (Careva džamija) jest z kolei najstarszą świątynią w Sarajewie. Wzniesiony jakoby przez założyciela miasta Isa Bey Ishakovića na cześć sułtana Mehmeda II Zdobywcy Konstantynopola i pradziadka Sulejmana Wspaniałego.
Meczet Careva Havadža Durak, znany jako meczet Baščaršija z I połowy XVI wieku. Pierwotnie drewniany, zniszczony w pożarze z 1697 r. został zastąpiony murowaną świątynią. Wnętrzom przywrócono pierwotny wygląd w 1966 r.
Kolejnym doskonałym przykładem architektury ottomańskiej jest meczet Ferhadija z drugiej połowy XVI wieku.
Katedra Serca Jezusowego (Katedrala Srca Isusova) jest określana mianem Katedry Sarajewa. Przed neogotyckim kościołem z białego piaskowca pomnik św. Jana Pawła II (z 2014 r.), dwukrotnie odwiedzającego miasto. Ponoć Papież prosił o niezakrywanie śladów po kulach tkwiących w fasadzie świątyni.
Świątynia wybudowana w latach 1884–1889. Uwagę zwraca rozetowy witraż, przed nim figura Chrystusa. Ołtarz główny zdobią postacie świętych umieszczone w niszach. Po lewej stronie od tabernakulum św. Józef i św. Franciszek z Asyżu, po prawej stronie św. Michał i św. Eliasz. Katolicy stanowią ok. 27% ludności.
Sarajewska synagoga (Aškenaška sinagoga) wzniesiona w 1902 r. w stylu pseudomauretańskim była trzecią co do wielkości świątynią w Europie. Ucierpiała zarówno w czasie II Wojny Światowej, a także w latach 90-tych. Jest miejscem modlitwy zarówno Żydów aszkenazyjskich, jak i sefardyjskich.
Sobór Narodzenia Matki Bożej (Saborna Crkva Rođenja Presvete Bogorodice) jest największą prawosławną cerkwią w Sarajewie. Trójnawowa bazylika z pięcioma kopułami w stylu neobarokowym według projektu Andrei Damjanowa została ukończona w 1874 r.
Stara Ortodoksyjna Cerkiew Prawosławna (Crkva sv. Arhanđela Mihaila i Gavrila) kilkakrotnie uległa spaleniu. Za każdym razem odbudowywana, co pozwalało zachować autentyczny wygląd świątyni.
Biorąc pod uwagę wartość ikon w świątyni oraz przyległym muzeum, jest uważana za jedno z najważniejszych świątyń prawosławnych na świecie. Wśród rzadkich rękopisów prezentowany jest słynny Edykt Sarajewski z 1307 roku.
Cerkiew św. Józefa (Crkva Svetog Josipa). Prawosławni sarajewianie stanowią ok 23% ludności.
W samym centrum miasta na Placu Wyzwolenia (Trg Oslobodenja) wzniesiono symboliczny, metalowy pomnik człowieka wielokulturowego (Multikulturni čovjek). Wykonana przez Francesco Perilliego postać nie ma twarzy, włosów ani ubrania, aby uniknąć cech identyfikujących rasę i pochodzenie etniczne. Otaczające ptaki symbolizują wolność i nadzieję.
W ciągu zabudowań położonych nad rzeką usytuowano wiele najważniejszych instytucji, w tym Teatr Narodowy (Narodno pozorište Sarajevo) wybudowany według projektu Karela Paříka w 1899 r. Sala z widownią dla 300 osób.
Gmach Uniwersytetu w Sarajewie (Univerzitet u Sarajevu), w którym mieści się tutejszy Wydział Prawa (Pravni fakultet).
Po drugiej stronie rzeki Akademia Sztuk Pięknych (Akademija likovnih umjetnosti Univerziteta u Sarajevu) w opuszczonym kościele ewangelickim z końca XIX wieku.
Muzeum Narodowe Bośni i Hercegowiny (Zemaljski muzej Bosne i Hercegovine).
Najpotężniejszym władcą był Tvrtko I Kotromanić (XIV w.). Średniowieczny król bośniacki podporządkował Księstwo Serbii, podbił Dalmację, odpierał liczne najazdy Turków osmańskich i toczył wojny z Węgrami. Pomnik nie został oficjalnie odsłonięty ze względu na wzbudzające kontrowersje -Serbowie oskarżyli władze Sarajewa o zawłaszczanie historii oraz fałszowanie obrazu przeszłości.
Na końcu deptaku Ferhadija pali się (od 1946 r.) Wieczny Płomień (Vječna vatra) przy tablicy upamiętniającej ofiary II Wojny Światowej. Powyżej pomnika taras służący jako scena przemówień, spektakli i wydarzeń kulturalnych.
Szczególnym miejscem związanym z wybuchem I Wojny Światowej jest Most Łaciński (Obala Kulina bana). „A to nam zabili Ferdynanda” – nawiązując do słów posługaczki Müllerowej wypowiedzianych do dobrego wojaka Szwejka.
Oznaczone jest miejsce, z którego 28 czerwca 1914 r. ok. godz. 10:50 Gavrilo Princip zastrzelił arcyksięcia Franciszka Ferdynanda Habsburga i jego żonę Zofię. Na ścianie muzealnego budynku pamiątkowa tablica oraz muzeum.
W całym mieście można natknąć się na ok. 200 sarajewskich róż. Masa żywicy zmieszana z plastikiem i krwawoczerwoną farbą upamiętnia miejsca, w których w wyniku ostrzału artyleryjskiego jednocześnie zginęły co najmniej trzy osoby. Świadectwo najtrudniejszych dla miasta czasów – zapoczątkowana wyjściem z federacji jugosłowiańskiej i ogłoszeniem niepodległości przez Bośnię i Hercegowinę wojna wybuchła 3 marca 1992 r., zakończyła się podpisaniem porozumienia z Dayton 14 grudnia 1995 r.
Targ owocowo-warzywny Markale był areną bolesnych wydarzeń w dniach 5 lutego 1994 r oraz 28 sierpnia 1995 r. Dokonane w tym miejscu masakry (zginęło odpowiednio 68 i 28 osób) przesądziły o ingerencji NATO w bałkański konflikt – rozpoczęły operację Deliberate Force. Pozostaje jednak niejasne, kto w rzeczywistości stał za atakami – Serbowie jako agresorzy, czy Bośniacy, chcący wymusić reakcję państw Zachodu.
Ulica Zmaja od Bosne (Smoka z Bośni) – w publicznej świadomości znana pod nazwą Alei Snajperów. W tle Hotel Holiday, z którego zagraniczni dziennikarze przez wiele miesięcy raportowali o przebiegu wojny.
W czasie oblężenia Sarajewa aleja była najniebezpieczniejszym miejscem na świecie. Z wszystkiego, z czego się dało, budowano osłony przed ogniem strzelców. Każdego dnia ludzie w pośpiechu przebiegali lub skradali się przez ulice, a snajperzy wielokrotnie „polowali” na ludność cywilną – link do dokumentu BBC.
Położone przy Alei Snajperów Muzeum Historii Bośni i Hercegowiny (Historijski muzej Bosne i Hercegovine) przybliża historię miasta przeżywającego okrutne oblężenie trwające 1495 dni. Ulice miasta zalały się krwią, podobno 1/4 powierzchni miasta podziurawionego kulami jest cmentarzem.
W Sarajewie zginęło prawie 12 tys. mieszkańców (w tym 1500 dzieci), a 56.000 osób odniosło obrażenia). Niemal wszystkie budynki uległy uszkodzeniu lub zniszczeniu. Krwawy konflikt między Bośniakami i Serbami pochłonął życie ponad 100 tys. osób.
ICAR Canned Beef Statue – pomnik konserwy mięsnej jest sarkastyczną prezentacją pomocy międzynarodowej oferowanej w czasie oblężenia miasta. Część żywności jakoby pozostała po wojnie w Wietnamie i straciła ważność ponad 20 lat wcześniej, część składała się z wieprzowiny – dla mieszkańców, z których znaczna część była Muzułmanami.
Prowadzone przez bośniackich Serbów oblężenie odciętego od świata Sarajewa upamiętnia także muzeum usytuowane w pobliżu lotniska, które w trakcie konfliktu pozostawało pod kontrolą UNPROFOR (United Nations Protection Force). Oknem na świat mieszkańców miasta był ręcznie wydrążony tunel – zwany „Tunelem Nadziei”.
Drążenie 800-metrowego tunelu, którym – według szacunków – mogło przejść nawet milion osób, trwało od stycznia do czerwca 1993 r. Przeszli nim także członkowie Iron Maiden, aby zagrać koncert dla mieszkańców oblężonego miasta. Fragment tunelu (25 metrów) jest udostępniony dla zwiedzających.
W mieście nie brakuje miejsc upamiętniających dramatyczne wydarzenia i przybliżających tragiczne historie ludzi mordowanych podczas wojny. Masakrze w Srebrenicy – w której zginęło 8372 bośniackich muzułmanów – poświęcono „Galerię 11/07/95”.
Wszystkie strony konfliktu prowadziły politykę tzw. „czystek etnicznych”, które sprowadzały się do masowych morderstw lub wysiedleń przedstawicieli przeciwnych nacji. Poznanie szczegółów wymaga uważnego i dogłębnego poznania źródeł i opracowań historyków niezwiązanych ze stronami konfliktu.
Sarajewo jest także miastem wojennych cmentarzy. Wiele ofiar spoczywa na cmentarzu Kovači usytuowanym na obrzeżach centrum metropolii. Setki smukłych białych, podobnych do siebie nagrobków z epitafiami w języku arabskim.
Na cmentarzu pochowano Alija Izetbegovica, pierwszego prezydenta Republiki Bośni i Hercegowiny (zm. 2003 r.). Podpisany przez niego układ z Dayton zakończył wprawdzie konflikt, lecz utrwalił odmienności między dwiema częściami kraju – bośniacką i serbską.
Inaczej wygląda założony w 1630 r. cmentarz żydowski na zboczu góry Trebević (drugi najstarszy w Europie). Powstał na nim pomnik i mauzoleum niemieckiego terroru z okresu II Wojny Światowej. Od kilkudziesięciu lat nie odbywają się pochówki.
Dolna kaplica cmentarna. Z terenu żydowskiej nekropolii przez kilka miesięcy Serbowie ostrzeliwali starówkę i dzielnice mieszkaniowe (podobno stąd padł pierwszy śmiertelny strzał – zginęła studentka medycyny). Wycofując się, zaminowali cały teren cmentarny.
Dramatyczne czasy zdają się należeć do historii. Mimo niedawnych konfliktów w Sarajewie panuje atmosfera spokoju i pokoju. Miasto jest bezpieczne, otwarte na przyjezdnych.
W mieście nie brakuje terenów zielonych. Do popularniejszych należy park Park At Mejdan. Nazwa pochodzi od mieszczącego się dawniej toru wyścigów konnych. W centralnym punkcie Pawilon Muzyczny, zaprojektowany w stylu austro-węgierskim.
W Wielkim Parku (Veliki Park) kolejne świadectwo przeszłości – Pomnik Dzieci Ofiar Wojny w Sarajewie. Stożkowata forma wykonana (w 2009 r.) ze szklanych, zielonych płyt symbolizuje skrystalizowaną wieżę, którą dzieci zwykle budują z piasku. Po lewej siedem cylindrycznych tablic, na których wyryto imiona i nazwiska małoletnich, którzy zginęli podczas konfliktu.
Położenie Sarajewa w otoczeniu wzgórz i pagórków było przekleństwem miasta w czasach jego oblężenia. Współcześnie jest jego atutem. Ruiną jest uznawana za pomniki narodowy Bośni i Hercegowiny Biała Twierdza (Bijela Tabija) z końca XIX stulecia, skąd widać całe miasto.
Dogodniejszym punktem widokowym jest jednak Żółta Twierdza (Zuta tabija), wybudowana w I połowie XVIII w. w pobliżu koszar Jejce. Stąd rozpościera się panorama Sarajewa. Duża część metropolii została wzniesiona na stromych stokach, co nadaje miastu malowniczy charakter.
Obligatoryjnym punktem jest także kilkunastominutowy wjazd gondolą Sarajevska žičara z dzielnicy Bistrik na górę Trebević (górna stacja na wysokości 1160 metrów n.p.m.). Wybudowana w 1959 r. kolejka linowa została zniszczona podczas oblężenia (Serbowie ostrzeliwali stąd pozycje w mieście), odbudowana w 2018 r.
Wzgórze pozostaje terenem pełnym min i niewybuchów. Odważnych lub lekkomyślnych turystów jednak nie brakuje.
Oprócz punktów widokowych Trebević oferuje atrakcje związane z zimową olimpiadą rozegraną w Sarajewie w 1984 r. (uczestniczyło w niej 1273 zawodników z 49 krajów). Późniejsze dewastujące oblężenie miasta unicestwiło szanse rozwoju wynikające z organizacji igrzysk.
Do nietypowych atrakcji należy spacer nieco zaniedbanym olimpijskim torem bobslejowo-saneczkowym. Zorganizowane na nim zawody śledziło ok. 50 tys. widzów. Konstrukcja gościła także zawody Pucharu Świata.
Położone na wysokości 500 m n.p.m. Sarajewo zajmuje powierzchnię 142 km². Po układzie z Dayton Sarajewo przydzielono Federacji Bośni i Hercegowiny (51% powierzchni kraju), podsarajewskie miejscowości znajdujące się na terenie Republiki Serbskiej (49% powierzchni) zostały połączone w organizm administracyjny pod nazwą Sarajewo Wschodnie – Pale.