Vuelta a España (2024) – link

 

 

Na wzgórzu w zakolu rzeki Tag piętrzą się zabytki Toledo. Położenie na wysokim, naturalnie obronnym cyplu nad rzeką od wieków decydowało o jego strategicznym znaczeniu. Wśród wąskich brukowanych ulic i gęstej zabudowy – kamienic, kościołów, meczetów i synagog – wyróżnia się bryła zamku królewskiego, jak przystało na dawną stolicę Hiszpanii (do 1561 r). Zanim Filip II przeniósł dwór do Madrytu, Toledo było politycznym i religijnym centrum królestwa, siedzibą arcybiskupów oraz miejscem koronacji monarchów. Najciekawsza destynacja iberyjskiej wyprawy pozwala cofnąć się w czasie o kilka stuleci. Spacer po labiryncie ulic ujawnia ślady wielokulturowej przeszłości – gotyckie kościoły stoją obok dawnych synagog, a elementy architektury mudéjar przypominają o arabskiej obecności.

 

 

Górująca nad miastem ogromna twierdza Alkazar (od arabskiego al-qasr oznaczającego pałac lub fort). Pierwsze umocnienia istniały tu już w czasach rzymskich, a obecny kształt zawdzięcza XVI-wiecznej przebudowie z inicjatywy Karola V. Monumentalny gmach o surowych, renesansowych fasadach i czterech narożnych wieżach stał się symbolem władzy królewskiej. Ośrodek władzy wraz z przeniesieniem stolicy do Madrytu utracił pierwotne przeznaczenie. Podczas hiszpańskiej wojny domowej w 1936 r. Alkazar stał się miejscem jednej z najsłynniejszych obron w dziejach współczesnej Hiszpanii – garnizon frankistowski przez ponad dwa miesiące odpierał oblężenie wojsk republikańskich, co nadało twierdzy status narodowego symbolu. We współczesnej historii był areną zaciętych walk w trakcie wojny domowej, współcześnie funkcjonuje tu Muzeum Wojskowe (Alcázar de Toledo y Museo del Ejército de Tierra). Ekspozycja prezentuje bogate zbiory broni, mundurów i dokumentów od czasów średniowiecza po XX wiek, a z tarasów twierdzy rozciąga się jedna z najpełniejszych panoram Toledo.

 

 

Ratusz miejski (Ayuntamiento de Toledo) przy Plaza de Consistorio – siedziba władz miejskich. Obecny budynek powstał w XVII w. według planów Juana Herrery i Juana Bautisty Monegro, architektów epoki Filipa II, a jego symetryczna, klasycyzująca fasada z dwiema wieżami dobrze wpisuje się w kanon hiszpańskiego renesansu. Założone przez Rzymian w II w. p.n.e., miasto zostało następnie przejęte przez Wizygotów, później przez Maurów, a w 1085 r. zajęte przez wojska Alfonsa VI Kastylijskiego – było to jedno z pierwszych miast odbitych w ramach rekonkwisty. Toledo zachowało wtedy status ważnego centrum administracyjnego i religijnego królestwa Kastylii, stając się również siedzibą prymasów Hiszpanii. Symbol pokojowego (do końca XV stulecia) współistnienia trzech religii – chrześcijaństwa, judaizmu i islamu, Toledo określano mianem „Miasta Trzech Kultur”. Idea ta znalazła odzwierciedlenie w twórczości późniejszych humanistów i pisarzy, a do dziś jest jednym z najczęściej przywoływanych motywów w hiszpańskiej historiografii i kulturze.

 

 

Centralny węzeł miasta, przez wiele stuleci pełniący funkcję głównego placu Toledo – Plaza de Zocodóver (od arabskiego sūq ad-dawābb, oznaczającego „targ jucznych zwierząt”). Plac od czasów panowania arabskiego stanowił handlowe i towarzyskie serce miasta, gdzie zbiegały się najważniejsze ulice starego Toledo. Kiedyś odbywały się tu walki byków, w średniowieczu płonęły stosy inkwizycji, a także odbywały się publiczne egzekucje więźniów. W 1589 r. architekt Juan de Herrera, twórca m.in. Eskurialu, nadał placowi bardziej regularny kształt, który z niewielkimi zmianami przetrwał do dziś. Choć wydarzenia historyczne nadały mu dramatyczny charakter, Zocodóver był także miejscem jarmarków i fiest, a w XIX wieku spotykali się tu pisarze i intelektualiści – o placu wspominał m.in. Benito Pérez Galdós w swoich powieściach. Do dziś pełni rolę centralnego punktu orientacyjnego, od którego zaczyna się zwiedzanie starówki Toledo.

 

 

Obydwa place – przedzielone Plaza Cuatro Calles spina główny deptak, Calle de Comercio. Toledańczycy preferują dawną nazwę ulicy – Calle Ancha, czyli szeroka. Bynajmniej taka nie jest. Wśród licznych sklepów i butików mieszczą się cukiernie, miasto słynie z wyrobów marcepanowych. Tradycja ich wypieku sięga średniowiecza i według przekazów rozwijała się w klasztorach, gdzie siostry zakonne przygotowywały słodkości z migdałów sprowadzanych z okolicznych plantacji. Toledański marcepan posiada dziś chronioną nazwę pochodzenia (Indicación Geográfica Protegida), a receptura – z przewagą migdałów nad cukrem – wyróżnia go na tle innych hiszpańskich specjałów.

 

 

Najbardziej imponującym zabytkiem Toledo jest Katedra Najświętszej Marii Panny (Catedral de Santa María de Toledo). Wzniesiono ją w latach 1226–1493 w miejscu wcześniejszych głównego mauretańskiego meczetu i świątyni wizygockiej. Budowę rozpoczęto z polecenia króla Ferdynanda III Kastylijskiego, a pierwszym architektem był mistrz Pierre de Montereau, związany z katedrą paryską. Świątynia od początku pełniła funkcję prymasowskiej katedry Hiszpanii, co podkreśla jej wyjątkową rangę w hierarchii kościelnej.

 

 

Gotycka 92-metrowa wieża z wyraźnym wpływem sztuki mudéjar (połączenie elementów islamskich i chrześcijańskich) składa się z pięciu odrębnych poziomów. Najniższy przeznaczony pod katedralny skarbiec, drugi na mieszkanie dzwonnika, trzeci na areszt dla duchownych, a najwyższe dwa służyły jako dzwonnica. Na szczycie wznosi się żelazna iglica z późnogotyckim hełmem, a cała wieża stała się wzorem dla licznych dzwonnic w Kastylii. Jej zróżnicowana funkcja dobrze odzwierciedlała zarówno rolę sakralną, jak i administracyjną katedry.

 

 

Świątynia skupia różne style architektoniczne. Oprócz dominującego gotyku („opera magna hiszpańskiego gotyku”) można odnaleźć elementy renesansowe oraz barokowe. Przejawem tego ostatniego jest ściana zwana „Transparente” autorstwa Narcisa Tomego, pełna marmurowych i pozłacanych rzeźb oraz kolumn. Monumentalne dzieło z lat 1721–1732 powstało, aby doświetlić prezbiterium, a dynamiczna kompozycja, w której światło przenika przez otwór w sklepieniu, uchodzi za jeden z najoryginalniejszych przykładów barokowej sztuki hiszpańskiej.

 

 

W pięcionawowej katedrze mieszczą się aż 22 kaplice. W sercu świątyni wyróżnia się chór z bogato rzeźbionymi stallami. Górną część zdobią sceny ze Starego Testamentu, na dole zobrazowano podbój ostatniego bastionu Maurów, Grenady. Stalle powstawały w XV i XVI wieku, a ich autorami byli najwybitniejsi rzeźbiarze kastylijscy, m.in. Rodrigo Alemán. Cykl przedstawień z podboju Grenady miał przypominać o triumfie katolickich monarchów i ostatecznym zakończeniu rekonkwisty.

 

 

W kaplicy głównej przepięknie dekorowana nastawa ołtarzowa ukazuje sceny z Nowego Testamentu, od narodzin Chrystusa po Wniebowstąpienie. Polichromowany, monumentalny retabulum powstawał w latach 1497–1504, a jego autorami byli flamandzcy i hiszpańscy mistrzowie – m.in. Petit Jean i Francisco de Amberes. Niezwykłe bogactwo rzeźb i złoconych detali czyni go jednym z największych gotyckich ołtarzy w Europie.

 

 

W sali kapitulnej olejne malowidła na gipsowych murach przedstawiają trzynaście scen z życia Maryi oraz pasję Chrystusa. Poniżej 32 portrety pierwszych toledańskich arcybiskupów autorstwa Juana de Borgoña. Artysta działał na przełomie XV i XVI wieku, a jego cykl jest jednym z najstarszych przykładów malarstwa renesansowego w Kastylii. Sala kapitulna służyła przez wieki jako miejsce obrad kapituły katedralnej, a program ikonograficzny podkreślał ciągłość i autorytet arcybiskupów Toledo.

 

 

W zakrystii oraz przylegających do niej salach zgromadzono ogromną kolekcję bezcenny dzieł największych artystów, w tym aż 15 obrazów El Greca (w tle „Obnażenie z szat”), a także Rubensa, Tycjana, Zurbana, van Dycka oraz Caravaggia. Dopełnieniem galerii jest malowidło Luki Giordana na sklepieniu.

 

 

Kamień węgielny, na którym została wzniesiona katedra, nazywany jest kamieniem Maryi, na którym miała stanąć, wręczając świętemu Ildefonsowi ornat wyszywany w niebiańskich pracowniach. Legenda o cudownym przekazaniu ornatu stała się jednym z fundamentów lokalnego kultu maryjnego i do dziś jest żywa w tradycji Toledo. Święty Ildefons, VII-wieczny arcybiskup Toledo i autor dzieł teologicznych, uchodzi za patrona miasta, a jego postać pojawia się w wielu przedstawieniach katedralnych.

 

 

Barokowa świątynia w Toledo – inspirowana rzymskim kościołem Il Gesú – jest także związana z osobą świętego. Jezuicki kościół św. Ildefonsa (Iglesia de los Jesuitas – San Ildefonso) z początku XVIII w. został zbudowany w miejscu, w którym w 606 r. n.e. urodził się święty Ildefons, patron miasta. Budowę prowadzono od 1629 r., ale zakończono dopiero w 1718 r. z powodu trudności finansowych zakonu i problemów politycznych. Wnętrze miało ukazywać potęgę kontrreformacji i znaczenie jezuitów w życiu duchowym Toledo.

 

 

Świątynia jest przykładem architektury kontrreformacyjnej z jedną nawą, połączonymi kaplicami bocznymi i imponującą kopułą nad transeptem. Wyróżnia się główną kaplicą z oryginalnym freskowym ołtarzem, obramowanym kolumnami i trompe l’oeil. Barokowe ołtarze po obu stronach nawy głównej opowiadają historię Towarzystwa Jezusowego. Z kopuły i wież roztacza się jedna z najpiękniejszych panoram Toledo, co dziś czyni świątynię równie ważnym punktem widokowym, jak miejscem kultu.

 

 

Kolejnym monumentalnym zabytkiem jest franciszkański klasztor św. Jana od Królów (Monasterio de San Juan de los Reyes), który pierwotnie miał być miejscem pochówku katolickich władców z dynastii Izabeli Kastylijskiej. Dla monarchów kompleks był jednak zbyt mały. Ostatecznie zdecydowali się oni na budowę królewskiego panteonu w Granadzie, pozostawiając Toledo okazałe sanktuarium jako pamiątkę triumfów politycznych i religijnych.

 

 

Architektura imponującej budowli reprezentuje styl gotyku izabelińskiego, odzwierciedlającego budowę silnego chrześcijańskiego państwa zasilanego darami z Nowego Świata. Charakterystyczne są ostrołukowe sklepienia, bogate dekoracje heraldyczne i motywy roślinne, typowe dla tego stylu przejściowego między gotykiem a renesansem. Później, w epoce napoleońskiej, klasztor poważnie ucierpiał w 1808 r. podczas najazdu francuskiego. Zniszczono wówczas część krużganków i dekoracji, a konwent nigdy nie odzyskał dawnej świetności.

 

 

Jednonawowa kaplica ozdobiona tarczami monarchów katolickich. Świątynię ufundowano jako akt dziękczynny za zwycięstwo Hiszpanii pod Toro w 1474 r. – wojska Izabeli Kastylijskiej i Ferdynanda pokonały koalicję antykrólewską z władcą Portugalii Alfonsem V. Jak zakomunikował zwycięski władca – „Pan Nasz dał wam całą Kastylię”. Bitwa ta umocniła pozycję Izabeli i Ferdynanda jako pary królewskiej, rozpoczynając okres wspólnych rządów i ekspansji terytorialnej. W bryle kościoła umieszczone są także łańcuchy symbolizujące wyzwolenie chrześcijan podczas rekonkwisty Malagi i Baezy. Zawieszone na fasadzie, stanowią jedno z najbardziej rozpoznawalnych emblematów świątyni i przypominają o roli wojen granicznych w kształtowaniu potęgi Hiszpanii.

 

 

Z inicjatywy Arcybiskupstwa Toledo na placu przed ponad 700-letnim klasztorem umieszczono współczesną rzeźbę Alberto Sáncheza przedstawiającą Chrystusa wstępującego do Nieba. Zamiast „Wniebowstąpienia” bywa przez krytyków nazywana jako „Chrystus w hula hop”. Zwolennicy interpretują dzieło jako ukazujące Jezusa będącego „łącznikiem życia i śmierci, początku i końca, pozostającym nieruchomą osią tego cyklu”. Instalacja wzbudziła spore kontrowersje w momencie odsłonięcia, stając się przykładem trudnego dialogu między dziedzictwem sakralnym a nowoczesną sztuką.

 

 

Kościół Zbawiciela (Iglesia del Salvador) z połowy XII w. przypomina o historycznej mieszance kulturowej Toledo. Fasada dawnego meczetu została wkomponowana w bryłę kościoła zwróconego de facto w stronę Mekki. Budowla zachowała układ jednonawowej świątyni, w której islamskie elementy architektoniczne przenikają się z chrześcijańskimi. Łuki opierają się na rzymskich kapitelach i pilastrze wizygockim. Dwukrotnie odbudowywany po pożarach w XV i XIX stuleciu. Wnętrze kryje także fragmenty wcześniejszej mozaiki i pozostałości minaretu, co czyni z kościoła jedno z najlepszych świadectw ciągłości i nakładania się kultur w Toledo.

 

 

Jednym z najlepszych przykładów toledańskiej sztuki mudejar jest wzniesiony na obrzeżach centralnej części miasta kościół Santiago el Mayor vel Santiago del Arrabal. Świątynia zbudowana z inicjatywy pochowanego tu króla Portugalii Sancho II. Potrójna, zróżnicowana absyda nawiązuje do tradycji romańskiej, która kwitła w Kastylii i León aż do XVI wieku – w Toledo ma charakter wyjątkowy.

 

 

Styl mudejar charakteryzuje także kościół św. Tomasza (Iglesia de Santo Tome), do odbudowy którego przyczynił się Don Gonzalo Ruiz de Toledo, notariusz major Kastylii i hrabia Orgaz. Z pochówkiem fundatora w świątyni wiąże się powstanie jednego z największych arcydzieł malarstwa uniwersalnego, które można podziwiać w miejscu, w którym powstało. Kościół, wzniesiony pierwotnie w XI wieku jako meczet, został w XIII stuleciu przekształcony w świątynię chrześcijańską. Wieża zachowała typowe cechy mudéjar – ceglany trzon z dekoracyjnymi łukami, inspirowanymi architekturą islamską.

 

 

Eksponowany jest najwspanialszy obraz El Greco – „Pogrzeb Hrabiego Orgaza”. Pochówek w 1327 r. stał się legendą, gdy doniesiono, że św. Augustyn i św. Szczepan zstąpili z nieba, aby złożyć jego ciało w grobie, nagradzając dokonywane przez niego za życia akty miłosierdzia. El Greco stworzył dzieło w latach 1586–1588, łącząc realizm portretowy współczesnych mu mieszkańców Toledo z mistyczną wizją nieba. Obraz, znajdujący się w bocznej kaplicy kościoła, należy do najczęściej odwiedzanych i reprodukowanych dzieł hiszpańskiego manieryzmu.

 

 

El Greco – Dominikos Theotokopulos – był najsłynniejszym mieszkańcem miasta. Po siedmiu latach spędzonych w Rzymie grecki malarz przeprowadził się do Toledo, w którym tworzył przez blisko cztery dekady. Nie mogło zatem zabraknąć Muzeum El Greca (Museo del Greco). Malarz mieszkał w pobliżu stylizowanego na XVI w. budynku pochodzącego w rzeczywistości z zeszłego stulecia. Placówka powstała w 1911 r. z inicjatywy markiza de la Vega-Inclán i miała upamiętnić twórczość malarza, który w swoim czasie nie zawsze znajdował uznanie, a dopiero wieki później został doceniony jako jeden z największych mistrzów europejskich.

 

 

W jedynym w Hiszpanii muzeum poświęconym artyście zgromadzono dzieła z różnych okresów twórczości El Greco. Prezentowane są także prace jego uczniów i naśladowców, w tym Luisa Tristana, Murillo czy Valdes Leala. Kolekcja pozwala prześledzić ewolucję stylu malarza – od inspirowanych renesansem kompozycji rzymskich po charakterystyczne dla Toledo wizje pełne ekspresji, wydłużonych postaci i mistycznego światła.

 

 

Kolekcja obejmuje Apostolado – 13 obrazów przedstawiających Chrystusa i jego uczniów. Seria wykonana jako pojedynczy projekt, na którym Jezus patrzy bezpośrednio poza obraz, sześciu uczniów patrzy w lewo, a sześciu w prawo. W gronie dwunastu zabrakło zhańbionego Judasza Iskarioty zastąpionego przez świętego Pawła. Cykl powstał najprawdopodobniej w ostatnich latach życia El Greca i uchodzi za syntezę jego dojrzałego stylu. Obrazy te należą do najcenniejszych eksponatów muzeum i są często wypożyczane na prestiżowe wystawy międzynarodowe.

 

 

Kolejne arcydzieła mistrza pt. „Ukrzyżowanie” oraz „Wniebowzięcie” znajdują się w Muzeum Świętego Krzyża (Museo de Santa Cruz) utworzonym w renesansowym gmachu dawnego szpitala. Budynek wzniesiono na początku XVI wieku z inicjatywy kardynała Mendozy jako nowoczesny szpital miejski, a jego dziedziniec i krużganki uchodzą za wybitne dzieło hiszpańskiego renesansu. Muzeum powstało w latach 60. XX wieku i gromadzi nie tylko prace El Greca, lecz także bogate zbiory sztuki sakralnej, archeologii i rzemiosła artystycznego z regionu La Manchy.

 

 

Na terenie miasta funkcjonowało aż osiem synagog. Do czasów współczesnych zachowały się dwie, w tym Synagoga Tránsito (Sinagoga El Tránsito) z XIV w. Została wzniesiona około 1357 r. z fundacji Samuela ha-Leví, skarbnika króla Piotra I Okrutnego.

 

 

Mieści się w niej Muzeum Sefardyjskie (Museo Sefardi) przybliżające historię ludności żydowskiej zamieszkującej Półwysep Iberyjski. Ściany zdobi motyw kwiatowy przeplatający się z napisami w języku arabskim i hebrajskim. Ekspozycja obejmuje rękopisy, przedmioty rytualne i dokumenty związane z obecnością Żydów w Hiszpanii aż do edyktu z 1492 r., który nakazał ich wygnanie.

 

 

Z najstarszym (999 r.) meczetem Chrystusa Światła (Mezquita de Cristo de la Luz) łączy się legenda związana z odnalezieniem pod koniec XI w. figurki Jezusa oraz lampy oliwnej ukrytych przez wizygockich duchowych przed arabskimi najeźdźcami. Jakoby lampa płonęła mimo upływu ponad trzech stuleci, zaś dokonanie nietypowego odkrycia wiązano z zachowaniem klękającego przed świątynią rumaka króla Alfonsa VI.

 

 

W mieście kultury jest także miejsce dla teatru. Gmach Teatro de Rojas przy Plaza Mayor może pomieścić 472 widzów. Placówka funkcjonuje od 1879 r. Nazwany na cześć toledańskiego dramaturga z epoki Złotego Wieku, Francisca de Rojasa Zorrilli, teatr od początku stanowił ważny ośrodek życia kulturalnego miasta. Budynek zaprojektowany został w stylu eklektycznym z elementami neoklasycystycznymi, a jego sala w układzie włoskim do dziś zachowała pierwotny charakter.

 

 

Jedno z najważniejszych miast La Manchy leży także na szlaku Don Kichota. Nie mogło zabraknąć pomnika Miguela Cervantesa. Autor „Don Kichota z La Manchy” odwiedzał Toledo, a w jego dziele pojawiają się wzmianki o mieście i jego mieszkańcach. Pomnik, wzniesiony w XX wieku, przypomina o silnym związku literackiego bohatera z regionem i roli Cervantesa w ukształtowaniu tożsamości kulturowej Kastylii-La Manchy.

 

 

Uhonorowano także Garcilaso de la Vega, urodzonego w 1503 r. w Toledo pierwszego znaczącego poetę Złotego Wieku literatury hiszpańskiej (ok. 1500–1650). Pomnik przy Plaza San Roman. Twórczość Garcilasa, inspirowana włoską poezją renesansową, wprowadziła do literatury hiszpańskiej nowe formy – przede wszystkim sonet.

 

 

Miasto okalają doskonale zachowane średniowieczne mury miejskie, choć pierwsze wzmocnienia sięgają czasów rzymskich. Rozbudowywane przez wszystkich kolejnych włodarzy miasta – Wizygotów, Maurów i Hiszpanów. Dzisiejszy obwód murów obejmuje około 2,5 km i zachował liczne wieże oraz baszty, stanowiąc jedno z najlepiej utrzymanych założeń obronnych w Kastylii.

 

 

Wjazdu do Toledo strzegą średniowieczne bramy, w tym monumentalna Puerta de Bisagra Antigua złożona z dwóch fasad przedzielonych dziedzińcem. Zewnętrzną fasadę zdobi herb królewski z dwugłowym orłem i rzeźba Anioła Stróża. Brama w obecnej formie pochodzi z XVI wieku, kiedy to przebudował ją Alonso de Covarrubias z polecenia Karola V, nadając jej charakter reprezentacyjny na miarę nowożytnej stolicy.

 

 

Zbudowana na pozostałościach bramy wizygockiej renesansowa Puerta del Cambrón wcześniej nazywana była Bramą Żydów. Jedyna brama miejska otwarta dla ruchu kołowego. Jej obecny wygląd jest wynikiem przebudowy w drugiej połowie XVI wieku, kiedy to dodano wieże i ozdobną fasadę. Nazwa „Cambrón” wywodzi się od cierniastego krzewu, który miał rosnąć w pobliżu.

 

 

Nad Tagiem (Tajo) rozpięte są zabytkowe mosty, w tym starożytny Puente de Alcántara, rzymski most łukowy, na końcach którego zachowały się średniowieczna wieża i barokowy łuk triumfalny. Most był wielokrotnie restaurowany, m.in. przez Maurów i później przez władców Kastylii, ale zachował pierwotny rzymski układ z jednym dużym przęsłem i kilkoma mniejszymi. Przez stulecia stanowił główne połączenie Toledo z drogami prowadzącymi w stronę Madrytu.

 

 

Po drugiej, zachodniej stronie miasta równie ciekawa, średniowieczna przeprawa – Most świętego Marcina (Puente de San Martin). Most zbudowano w XIV wieku z inicjatywy arcybiskupa Pedro Tenorio. Konstrukcja pięcioprzęsłowa o długości ponad 100 m imponowała jak na swoje czasy śmiałym rozpięciem środkowego łuku (ponad 40 m). Według tradycji żona budowniczego, obawiając się zawalenia, kazała nocą podpalić rusztowanie, aby zyskać czas na poprawki – legenda ta przetrwała w lokalnych przekazach. Obok mostu umieszczona najdłuższa tyrolka miejska w Europie przyciągająca amatorów emocji i adrenaliny.

 

 

 

Toledo pretenduje do miana jednego z najpiękniejszych miast Hiszpanii, które epokę świetności przechodziło w XIII stuleciu. Utrata tytułu stolicy i związana z tym marginalizacja (83 tys. mieszkańców) pozwoliła miastu zachować dawny urok i charakter. Enklawa przeszłości ze względu na bezcenne zabytki została wpisana na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Decyzja zapadła w 1986 r., a miasto chronione jest dziś jako całość, z pełnym krajobrazem urbanistycznym średniowiecznego centrum.